بررسی اثر تراکم بوته بر عملکرد و اجزای عملکرد ارقام گندم

مقدمه

گندم(TriticumaestivumL.) یکی از عمده ترین محصولات کشاورزی وتأمین کننده بیشترین نیاز غذایی انسان ها در کشورهای در حال توسعه است.رعایت اصول فنی زراعی نظیر میزان بذر،تاریخ کاشت،طول دوره رشد و رقم مناسب برا ی کاشت از عوامل مهمی است که در کارآیی کشت تأثیر بسزایی دارد.(5،2).

نخستین ساقه ای که پس از کاشت بذر از خاک بیرون می آید ساقه اصلی نامیده می شودو ساقه های فرعی که بعد ظاهر می شوند پنجه می نامند.نخستین پنجه هنگامی ظاهر می شود که ساقه اصلی دارای سه برگ؛به طور کامل باز شده باشد؛به این ترتیب،سه فیلوکرون(فیلوکرون فاصله زمانی بین ظهور دو برگ متوالی را گویند)بین ظهور برگ تا پنجه از زاویه آن برگ فاصله وجود دارد.سرعت ایجاد پنجه به سرعت ایجاد برگ وابسته است که آن هم وابستگی نزدیکی به دما دارد بنابراین درهوای گرم تر آهنگ تولید پنجه ها شدیدتر است(3). در گندم های پاییزه در ماهایی که هوا بسیار سرداست،سرعت تولید پنجه بسیار کم است،ولی در اواخر زمستان و نزدیک شدن به بهار و گرم شدن تدریجی هوا سرعت پنجه زنی افزایش می یابد.همه پنجه هایی که ایجاد می شود لزوماً بارور نبوده وسنبله تولید نمی کنند(2).

گندم نان نسبت به گندم دوروم از قدرت پنجه زنی بالاتری برخورددار است و به  تراکم کاشت  حساسیت  بیشتری  نشان می دهد.بنابراین دستیابی  به حداکثر پتانسیل  عملکرد  دانه نیازمند  پوشش  گیاهی مطلوبی است  که  در آن رقابت های درون و برون  بوته ای  به  حداقل  رسیده،به  طوریکه  فرآیند های  تولید  نه به وسیله عوامل  درونی  گیاه  بلکه  با  انرژی  خارجی  محدود  می شوند(7)  .

فردریک و مارشال(1985) در پنسیلوانیای آمریکا  گزارش  کردند افزایش  میزان  بذر گندم از 67  به  124کیلوگرم در هکتار،باعث افزایش شمار پنجه در واحد  سطح  شد.با افزایش تراکم، تعداد پنجه در واحد سطح افزایش ولی در بوته کاهش یافت.بین اجزای عملکرد،همیشه جبران وجود داردبه طوریکه  با کاهش  و یا افزایش،در عملکرد اولیه،شمار دانه درواحد سطح و یا  شمار دانه درسنبله، جبران به  سمتی  پیش  می رود کــه در نهایت تغییـرات عملکرد به حــداقل  برسد(17).طبق گزارش جیبیاهو وهمکاران(1982)،افزایش شمار سنبله در متر مربع بر اثر افزایش تراکم کاشت،کاهش  شمار دانه در سنبله و وزن  هزار دانه را  در پی دارد(18).جوزف وهمکاران نیزنشان دادند که شمار سنبله در واحد سطح و شمار دانه در سنبله  تحت  مقادیر مختلف بذر،بیشتر از میانگین وزن دانه تغییر می کنند(25).درهمین راستا بررسی های زیادی نیز افزایش شمار سنبله در واحد سطح را با افزایش تراکم در گندم  نان وگندم  دوروم گزارشکرده اند، که  در پـیآن شمار دانه در سنبله و وزن  هزار دانه کاهش  یافته اند(24،14،12).همچنین جیبیاهو و همکاران(1982) همبستگی مثبت،بین عملکرد دانه،شمار دانه در سنبله و وزن هزاردانه را در گندم  دوروم  گزارش  کردند(18).دیگر بررسی ها نشان میدهندکه با افزایش تراکم از شمار دانه در سنبله  به طور معنی داری  کاستهشده و به دنبال آن عملکرد دانه در سنبله نیز کاهش می یابد(29،17،14).ازآنجایی که  افزایش تراکم،با افزایش شمار سنبله در واحد سطح می تواند باعث افزایش عملکرد دانه شود،بنابراین جبران بین اجزای عملکرد،در این روابط کاملا مشخص است و با کاهشی که در شمار دانهدرسنبله با افزایش تراکم  رخ می دهد،افزایش عملکرد دانه درواحدسطح به حداقل می رسد.در رابطه با جزء سوم عملکرد،یعنی وزن هزار دانه،شدت و نوع تغییراتیکه با افزایش تراکم به خود می گیرد،بسته به شرایط محیطی و شرایط کشت کاملاً متفاوت است،ولی  اغلببا افزایش  تراکم  از مقدار آن کاسته میشود(32،25).

اگر چهبا افزایش تراکم،برعملکرد دانه گندم افزودهمی شود ولی این افزایش همیشه به صورت خطی نبوده و بسته به دامنه تراکم ها ممکن است به صورت سهمی وگاهی خطی باشد.در تراکم های بـسیار زیاد،ممکن است نه تنهاافزایش درعملکرد دانه دیده نشود،بلکه از عملکرد دانه نیز کاسته شود(16).روث وهمکاران(1984) نشان دادندکه بــا افزایش تراکم از 100کیلوگرم در هکتار به 168کیلوگرم بذردرهکتار عملکرد دانه گندم افزایش پیدا کرد،ولی با افزایش میزان بذر به235 کیلوگرم در هکتار،تغییرمعنی داری در عملکرد دانه دیده نشد(33).بیکر(1982)نیــز افزایش خطی عملکرد دانهگندم بهارهرابا استفاده از تراکمهای 270،110و430 بوته در متر مربع گزارش کرد(10).در حالی که کاک(1992)نشان دادکهکاربرد مقادیر650،450و850 بوته در هر متر مربع تأثیریبر عملکرد دانه گندم های دوروم ونان نداشت(26).آبیریکووهمکاران(2000)گزارشکردندکه باافزایش تراکم کاشت تحت شرایط دیم آمریکای  شمالی بر مقدارعملکرد بیولوژیک  و شاخص برداشت نان گندم به صورت غیرخطی افزوده می شود و تفاوت بین تراکم های  بالاتر از حدوداً 200 بذر در مترمربع از نظر آماری معنیداری نیـست(9).

            در تحقیق حاضر واکنش سه رقم گندم با ویژگی های  رشد متفاوت به تراکم های مختلف کاشت در خرم آبادبررسی شده است.

مواد و روشها

            این آزمایش در سال زراعی86- 1385،در مزرعه دانشکده کشاورزی دانشگـاه آزاداسـلامی واحد خرمآباد انجام پذیرفت.این مزرعه در عرض جغرافیایی 33درجه و 30دقیقة شمالی وطول جغرافیایی 48درجه و 17 دقیقه شرقی واقع شده و ارتفاع آن از سطح دریا 1810 متر است .

            آزمایش به صورت طرح کرت های خرد شده،در قالب بلوک های کامل تصادفی در چهار تکرار اجرا شد.فاکتور اصلیارقام در سه سطح  شاملبهار،پیشتازو چمران بود،و فاکتور فرعی نیز تراکم کاشت در پنج سطح شامل 450،375،300،225 و525 بوته در متر مربع بود.

هر کرت  شامل 6 ردیف کاشت به طول 6 متر با  فواصل 25 سانتی متر بود و فاصله تکرارها 2 متر در نظر گرفته شد. مزرعه آزمایشی،در سال قبل از کشت آیش بود.معادل150 کیلوگرم در هکتارکود اوره به صـورت نیمی پایه و نیمی سرک (در دو مرحلهساقه دهی و اوایل سنبله دهی) به خاک اضافه شد.کود پایه قبل از کاشت (دهه اول آبان  ماه سال 1385)پخش وبهکمک دیسک با خاک مخلوط شد.نتایج آزمایش خاک مزرعه در جدول 1 ارائه شده است.

بذر های مربوط به هرکرت در شیار های تعبیه شده بهصورتدستی قرارگرفتند و روی آن ها با 3 سانتی مترخاک پوشانده شد.کشت در تاریخ های 8 و 9 آبان ماه 1385 انجام گرفت و در 10 آبان  ماه نخستین آبیاری اعمال شد.برای مبارزهبا علفهای هرز پهن برگ در مرحله ساقه دهی،با محلول یک  درهزارتوفوردی سمپاشی بهعملآمد.

            ارتفاع گیاه  در زمان رسیدگی  فیزیولوژیکی ژنوتیپها (محو رنگ سبز ازگلوم وگلومل)،با اندازه گیری  ارتفاع10 ساقهکهبه طور تصادفی انتخاب شده بودند از سطح خاک تا انتهای سنبله به دست آمد.شاخص سطح برگ در مرحله گرده افشانی با استفاده از معادله زیربه دست آمد(4).

Y=570/46+99/3x

در این معادلهYسطح  برگو xوزن  خشک 40برگ تصادفی جدا شده از بوته های مربوط به فاصله 25 سانتی متر ازانتهای یکی از ردیفهای کاشت(با رعایت حا شیه)است.

سایر یادداشت برداریها و اندازه گیریهای لازم دردو  طول نیم متری(با رعایت حاشیه) معین شده از ابتدای دوره رشد در دو ردیف کاشت انجام گرفت.شمارش تعداد دانه در سنبله و  اندازه گیری وزن هزار دانه با انتخاب20 سنبله انجام گرفت.

            برای اندازه گیری عملکرد بیولوژیک و شاخص  برداشت طول  نیم متری دیگر ردیف معین  شده را برداشت کرده ودرآون با دمای 75درجه سانتی گراد به مدت 48 ساعت قرار داده پس از توزین نمونه عملکردبیولوژیک بر اساس 12 درصد رطوبت محاسبه شد.سپس وزن دانه های جدا شده ازنمونه بهعنوان عملکرد دانه یادداشتو در نهایت شاخص برداشت نیز به دست آمد. باقیمانده  مساحت هرکرت با رعایت حاشیه برداشت شد و پس ازخرمن کوبی و بوجاری عملکرد نهایی دانه بر اساس 12 درصد رطوبت محاسبه شد.

داده ها توسط نرم افزارMSTATC مورد تجزیه وتحلیل آماری قرارگرفت ومیانگین ها بر اساس ازآزمون دانکن در سطح احتمال %5 مقایسه شدنـد.

جدول 1---------------

نتایج و بحث

ارتفاع بوته و شمارپنجه

نتایج نشان دادکه بین ارقام از نظر ارتفاع  بوته تفاوت معنی داری وجود دارد( جدول2).رقمچمران با میانگین 3/129سانتی متربیشترین و رقم پیشتاز با 9/88 سانتی متر کمترین ارتفاع را به خود اختصاص دادند(جدول3).افزایش تراکم  تاثیر معنی داری بر ارتفاع گیاه  نداشت(جدول 2)،با این وجود با افزایش تراکمارتفاعگیاه نسبتاً کاسته شد،به طوری که میانگین  ارتفاع  در تراکم  اول حدود 6 سانتی متر بیشتر از تراکم  پنجم  بود(جدول3).بریگزکاهش معنی دارارتفاع گیاه را با  افزایش تراکم در ارقام  گندم مورد استفاده در آزمایش خود را گزارش کرده است(13).ولی با افزایش تراکم علی القاعده باید ارتفاع بیشتر شود چون رقابت برای دریافت نور بیشتر می شود.

اثر متقابل رقم در تراکم  کاشت بر ارتفاع گیاه در سطح احتمال 5 در صد معنی دار بود(جدول 2).درارقامبهار وپیشتاز ارتفاع گیاه با تغییر تراکم تغییر معنی داری  پیدا نکرد ولی در رقمچمران  با افزایش تراکم،ارتفاع کاهش معنی داری پیدا کرد.به نظر می رسد قدرت پنجه زنی بالا همراه با رشد رویشی زیاد در رقم اخیرسبب تسریع در ایجاد محدودیت منابع و به دنبال آن تشدید رقابت به ویژه در تراکم های بالا شده است ولی در تراکم بیشتر،قدرت پنجه زنی کاهش می یابدکه در نهایت کاهش ارتفاع بوته ها را در تراکم های نامبرده باعث شد رقم و تراکم هردو از نظر شمارپنجه در بوته متفاوت باشند(جدول2).بیشترین شمار پنجه متعلق به رقم چمران و به طور متوسط در پایین ترین تراکم هایکاشت حاصل  شد(جدول 3).متفاوت بودن رفتار پنجه دهی گندم و نیزکاهش درشمار پنجه در بوته با افزایش تراکم  کاشت توسط سایرمحققین(30،23،22،7)گزارش شده است.به علاوه،با افزایش تراکمکاشت سهم پنجه یا ساقه اصلی در عملکرد دانه گندم افزایش می یابد(31). 

به طور کلی در تراکم بوته کم رقابت در مراحل اولیه رشد وجود ندارد،لذا تعداد زیادی سلولهــای مولد گل به وجود می آید.در تراکم متوسط رقابت بین ردیف ها در زمان گلدهی است که در نتیجه تعداد سلول های مولد گل که توسط هر گیاه بوجود می آید به طور قابل توجهی کاهش می یابد در این حالت تعداد دانــه در هر سنبله و تعداد دانه در واحد سطح به حداکثر خود می رسد و در تــراکم زیاددانه به شدت کاهش یافته و سبب افت عملکرد می شود زیرا رقابت ردیف ها قبل از تشکیل مولد شدیدتر است(25،14).

شاخص سطح برگ

شاخص سطح برگ تحت تأثیر رقــم قرارگرفت(جدول2).ارقامچمران،بهار وپیشتاز به ترتیب با میانگین شاخص سطح برگ 8/3،3/3 و7/2بیشترین تاکمترین شاخص سطح برگ را به خود اختصاص دادند.همچنین شاخص برگ تراکم 450 بذر در مترمربع با 6/3 دارای میانگین برتر و تراکم 225 بذر در متر مربع با 1/3 کمترین میانگین گزارش شد.(جدول3).مقــدار شاخص سطح برگ هم تابع رقم و هم تابع مرحله رشدگیاه و شرایط محیطی است به طوری که در شرایط دیم کانادا مقدار آن را برای ارقامگندم بهاره در مرحله گرده افشانی 7/1گزارش کرده اند(21).ولــی در آزمایش احسان زاده(1999) مقدار شاخص سطح برگ در همان شرایط از 1/1 تا 8/ 1 متفاوت بود(15).در بررسی آپاریسیو وهمکاران(2000) برای ارقام گندم دوروم بین 6/1 تا 1/3 در شرایط آبیاری و 9/0 تا  2/2 در شرایط بدون آبیاری گزارش شد(9).رقم چمران به دلیل داشتن شمار برگ و پنجه بیشترو سطح برگ پهن شاخص سطح برگ بیشتری را نسبت به دو رقم دیگر نشان داد.این امر،توانایی بالای ژنتیکی رقم اخیر را در تولید شاخص سطح برگ بالا و به دنبال آن ظرفیت بیشترتولیدماده خشک،می رساند.باافزایش تراکم کاشت افزایش معنی داری در شاخص سطح برگ تراکم هایمختلف استفاده شده درآزمایش دیده شد(جدول3).احسان زاده و همکاران(1382)درگیاه گلرنگ،افزایش شاخص سطح برگ(هر چند به صورت غیرمعنی دار)با افزایش تراکم بوته را گزارش کردند(2).با افزایشتراکم بوته به دلیل افزایش رقابت وکاهش شمار پنجهدرهر بوته ازسطح برگ هر بوتهکاستهو در صورتیکه محدودیت شدیدی از نظر آب مواد غذایی خاک ونور وجود داشته باشد برشاخصسطح برگ سایهاندازگیاهی افزوده می شود.احسان زاده(1999) برای شرایط دیم کانادا عدم  تغییرشاخص سطح برگ در تراکم های مختلف را گزارش کرده است(15).شاخص سطح برگ،همبستگی مثبت و معنی داری رابا ارتفاع بوته نشان داد(جدول 4)،که وجودچنین همبستگی دوراز انتظار نبود.گندم جزء جوامع گیاهی با شاخص سطح برگ بحرانی است زیرا برگهای جوان در بالا قرار دارند و نور کافی دریافت می کنند لذا تنفس در این گونه جوامع گیاهی تابع فتوسنتز است(7).

تعداد سنبله در واحد سطح

بین ارقام مختلف از نظر شمار سنبله در واحد سطح،تفاوت معنی داری وجود نداشت(جدول2).با این وجودارقام پیشتاز و بهار تعداد سنبله در واحد سطح بیشتری را نسبت به رقم چمران تولید کردند(جدول3).در رقم چمران به دلیل شمار بالای پنجه،ممکن است سهممواد غذایی فتوسنتزی که به هرپنجه تخصیص یافتهکاهش پیداکند ودر نهایت در اثر نارس ماندن برخی پنجه ها شمار سنبله کمتریدر واحد سطح برای این رقم به دست آمد.جانسون و همکاران(1988)گزارش کردند که بین ارقام مختلف گندم نان از نظر تولید سنبله در واحد سطح تفاوت وجود دارد(24).تراکم کاشت شمار سنبله در واحـدسطح را درسطح احتمال یک در صد تحت تأثیر قرار داد(جدول2)،به طوری که با افزایش تراکم در شمار سنبله در واحـد سطح افزوده شد(جدول3).دو نالدسون وهمکاران(2001) نیز افزایش شمار سنبله در واحد سطح و کاهش شمار سنبله در بوته را با افزایش تراکم کاشت گندم گزارش کرده اند(14). افزایش مرگ ومیر پنجه ها و نیزکاهش در شمار سنبله درگیاه  همراه با افزایش شمار سنبله در واحد سطح(دراثر افزایش شماربوته)برایگندم دوروم در شرایـط آب وهوایی خوزستان گزارش شده است(3).به علاوه،در گندم نان نیز با افزایش تراکم گیاهی در صد بیشتری از پنجه ها قادر به تولید سنبله نخواهند بود(37).تعداد دانه در سنبله در واحد سطح با ارتفاع بوته دارای همبستگی منفی معنی دار بود(جدول4).

شمار دانه در سنبله

بین ارقام مختلف از نظر شمار دانه در سنبله تفاوت معنی داری در سطح احتمال %1وجود داشت(جدول2).رقـــم پیشتاز با حدود 1/39 و رقم چمران با حدود 1/31 دانه در سنبله به ترتیب بیشترین وکمترین شماردانه در سنبله را تولیدکردند(جدول 3).دررقم چمران برخوردار بودن از پنجه زیادو رشدرویشی بالا احتمالاً با تشدید رقابت درون بوته ای در زمان تشکیل آغازه های گل سبب کاهش در شمار آغازه های گل در سنبلچه ودر نهایت شمار دانه در سنبله شد.عثمان و محمود(1981) نتایج مشابهی را در رابطه با تفاوت ارقام گندم ازنظر تولید دانه در سنبله در شرایط آب و هوایی سودان گزارش کردند(30).تراکم کاشت شمار دانه در سنبله را در سطح احتمال 5 درصد تحت تاثیر قرار داد(جدول 2). با افزایش تراکم از شماردانه در سنبله کاسته شد.تراکم اول(225 بذر در متر مربع)با حدود 2/38 دانه در سنبله بیشترین و تراکم پنجم(525بوته در متر مربع) با حدود 1/34 دانه کمترین شمار دانه درسنبله را دارا بودند(جدول3).با افزایش تراکم رقابت بین بوته ای بیشتر شده و چون سهم هر بوته از عناصرغذایی خاک ونورکاهش می یابد امکان تولید ماده خشک گیـــاهی و هم چنین تشکیل دانه کمتری درهر سنبله وجود خواهد داشت(37).در نتیجه تعداد دانــه تشکیــــل شـــده درهــرسنبلــه کاهش می یابد.درآزمایش دونالدسون و همکاران(2001)وجوزف وهمکاران(1985) نیز افزایش تراکم،سببکاهش در شماردانه در سنبله گندم  نان شد(25،14).بلو وهمکاران(1990)نیز نشان دادند که تحت شرایط دیم با افزایش تراکم از 34 به 101کیلوگرم  بذردرهکتار،شماردانه در سنبله گندم نان از37 عدد با 31 عدد کاهش یا فت(12).شمار دانه در سنبله با ارتفاع بوته و شاخص سطح برگ دارای همبستگی منفی معنی دار در سطح احتمال %1 بود(جدول4).

وزن هزار دانه

رقم وتراکم،وزن هزار دانه را در سطح احتمال %5 تحت تأثیرقراردادند(جدول2).رقم بهار با وزن هزاردانه ای حدود 6/41 گرم بیشترین،وارقامپیشتاز وچمران به ترتیب37 و3/35 گرم در مرتبه های بعدی قرارگرفتند(جدول3).کم بودن نسبی وزن هزار دانه ژنوتیپ چمران احتمالاً با اختصاص بیش ازحد منابع و تولیدات فتوسنتزی به اندام های رویشی گیاه بر میگردد.کاک(1996)نشان داده وزن هزار دانه میان دو رقمگندم که از نظر پنجه دهی و برخی ویژگیهای دیگر تفاوت داشتندکاملاً متفاوت است(26).افـــزایش تراکم کاشت کاهش وزن هـــزار دانه را در پی داشت(جدول3).البته اساساً وزن هزار دانه صفتی است که نسبت به سایر اجزای عملکرد کمتر تحت تاثیر شرایط محیطی قرار میگیرد(27،25)،ولی با افزایش تراکم کاشت،به دلیل افزایش رقابت درون بوته ای،مواد فتوسنتزی کمتری بهپرکردن دانه ها اختصاص یافته ودر نهایت وزن هزار دانه کاهش می یابد.تاثیر تراکم کاشت بر وزن هزار دانه گندم تحت شرایط محیطی مختلف ممکن است متفاوت باشد(14).وارگا وهمکاران(2001) طی گزارشی کاهش وزن هزاردانه را با افزایش تراکم کاشت نشان دادند(35).وزن هزار دانه هم با شمار سنبله در متر مربع هم  با شمار دانه در سنبله همبستگی منفی و معنی داری را نشان داد(جدول4).با افزایش تراکم کاشت شمار سنبله در واحد سطح افزایش پیدا می کندکه در نتیجه رقابت برای دست یابی به مواد فتوسنتزی جهت انتقال به دانهها افزایش یافته و مـواد فتوسنتزی کمتری به پــر شدن دانه ها اختصاص مییابد ودرنهایت کاهش در وزن هزار دانه با افزایش شمار سنبله در واحد سطح دیده میشود.به همین منوال هر چه تعداد دانه بیشتری در هر سنبله وجود داشته باشد به دلیل عدم کفایت تولیدات فتوسنتزی برای پرکردن دانه ها،به طور معمول از میانگین وزن دانه کاسته می شود ودر نتیجه همبستگی منفی بین تراکم بوتــه و وزن هزار دانه ایجاد می شود که این همبستگی منفی بین وزن هزار دانه و ارتفاع بوته وجود دارد(جدول4).

عملکرد دانه

نتایج تجزیه واریانس تفاوت معنی دار در سطح احتمال %1 را بین ارقام مختلف از نظر تولید عملکرد دانه نشان داد(جدول2).رقم بهار با5529 کیلوگرم درهکتار بیشترین عملکرد را نسبت به ارقام پیشتاز وچمران تولید کرد(جدول3).از آنجایی که شمار سنبله در متر مربع در دو رقمپیشتاز وچمران تقریباً برابر و شمار دانه در سنبله برای رقمبهارازِ پیشتاز کمتر است،بنابراین برتری 13درصدی رقمبهار به رقم پیشتازباید مربوط به وزن هزاردانه بالاتر رقمبهار باشد.رقمچمران علی رغم تولید شاخص سطح برگ و ارتفاع بالا نتوانست عملکرد دانه بالایی را تولید کند،و به نظر می رسد به طور عمده این امر با الگوی اختصاص مواد فتوسنتزی در این رقم مرتبط باشد.اگرچه شاخصسطح برگ می تواند در عملکرد گندم  نقش تعیین کننده ای داشته باشد(11).ولی درگیاهان زراعی آنچه که به طور عمده تعیین کنندهعملکرداقتصادی استنحوه تخصیص مواد فتوسنتزی بیناندام های مختلف است(36).از این روبزرگتر بودن شاخص سطح برگ یک رقم ضرورتاً منجر به تولید عملکرددانـه بالاتری نخواهد بود.وارگا وهمکاران(2001) نیز نشان دادندکه بین ارقام مختلف گندم از نظرتولیدعملکرد دانه تفاوت معنیداریوجود دارد(35).افزایشتراکم درسطح احتمال %1 افزایش عملکرد دانه را  درپی داشت(جدول3).تراکم اول با حدود 3443 کیلوگرم در هکتارکمترین و تراکم چهارم با حدود 4421کیلوگرم درهکتار بیشترین عملکرد دانه را دارا بودنــد(جدول3).البتـه تفاوت عملکرد دانه در تراکمهای چهارموپنجم از نظرآماری معنی دار نبود.بـه نظر میرسد دلیل عمده تفاوت عملکرد دانهدرتراکم های مختلف به شمار سنبله در مترمربع می باشد چرا که با افزایش تراکم بوته صفتاخیر به طور معنی  داری افزایش پیداکرده و بیشترین تغییرات را نسبت به دو جزء دیگر عملکرد به خودگرفته است.

در واقع  شمار دانه بیشتر در سنبله و همین طوروزن هزار دانه بالاتر در تراکم های پایین بوته نتوانست کاهش عملکرد ناشی از شمار سنبله کمتر در واحد سطح را جبران کند. بلو وهمکاران(1999) نشان دادند که افزایش تراکم کاشت از طریق افزایش شمار سنبله در واحد سطح باعث افزایش عملکرد دانه شد(12).راهنما وهمکاران(1378) نیز شمار سنبله در واحد سطح را مهم ترین جزء عملکرد گندم دوروم معرفی کردند(3).تامکینز وهمکاران(2004) درموردگندم نان زمستانه نیز چنین نتیجهگرفته اند(34).همچنین راهنما وهمکاران(1378) تراکم 400 تا 450 بوته درمترمربع را  برای گندم دوروم درخوزستان توصیه کرده اند(3).کاک(1994)دریافتکه تراکم های بالاتراز450 بوته در متر مربع درگندم  نان وگندم دوروم افزایش معنی داری در عملکرد دانه ایجاد نکرد(26).جوزف  وهمکاران(1985)وراث وهمکاران(1984) نیزدریافتندکه تراکم های  بالاتر از حدود450 بوته در متر مربع سبب افزایش معنی داری در عملکرد دانه گندم نان نشد(33،25). بیکر(1982)نیزگزارش کردکه در تراکم های بالا در شرایط دیم مرکزکانادا افزایش عملکرد دانه به صورت خطی نبوده و به ویژه واکنش ارقام مختلف به تراکم بستگی به شرایط محیطی دارد(10).اصولاً در تــراکم های بالا انتظار می رود عملکرد دانه گیاه زراعی متأثرمحدودیت هایی از نظیرکمبودرطوبت،مواد غذایی خاک ونورباشد(1).ولی درآزمایش حاضرظاهراً شرایط محیطی و دسترسی گیاه به این شرایط  حداقلتا تراکم 350 بوته درمتر مربع  چندان محدودکننده نبود.عملکرد دانه با اجزای عملکرد مانند شمار سنبله درمترمربع،شماردانه در سنبله و وزن هزار دانه همبستگی مثبت و معنی داری را نشان داد(جدول4)وجود چنین همبستگیهایی قابل انتظاراست چرا که افزایش در هرکدام از اجزای عملکرد باعث افزایش در عملکرد دانه می شود.

عملکرد بیو لوژیک

میان ارقام مختلف از نظر عملکرد بیولوژیکتفاوت معنی داری وجودداشت(جدول21).رقمچمران با13009 کیلوگرم درهکتار بیشترین ورقمپیشتاز با 11052 کیلوگرمدرهکتارکمترین عملکردبیولوژیکرا دارا بودند(جدول3).رقم چمران به دلیل شمار زیاد پنجه،ارتفاع بلند وشاخص سطح برگ بالا عملکرد بیولوژیک بیشتری نسبت به ارقام دیگرتولیدکرد.عملکرد بیولوژیک نسبتاً کم در رقمپیشتاز به کمتر بودن شاخص سطح برگ و در نتیجه کمتر بودن سطح فتوسنتزکننده ایـن رقم بر میگردد.دونالدسون وهمکاران(2001)تفاوت معنی داری را بین ارقام گندم که ازارتفاع و پنجه دهی متفاوتی برخوردار بودند در تولید عملکرد بیولوژیکگزارش کردند(14).

احسان زاده(1999)نیز تفاوت عملکرد ماده خشک ارقام گنـدم مورد استفاده در آزمایش خـود را به ویژگیهای رشد بهویژه ارتفاع شمار پنجهو شاخصسطح برگ آن مربوط دانسته است(15).افزایش تراکم کاشت درسطح احتمال %1 باعث افزایش عملکرد بیولوژیک شد.(جدول3).ولی افزایش عملکرد بیولوژیک در تراکم های سوم تا پنجم از نظرآماری معنی دار نبود.یکی از ویژگی های رشدی که با تاثیرپذیریاز رقم و به ویژه محیط بر عملکرد ماده خشک گیاه مؤثرواقع می شود شاخص سطح برگ است(19).باافزایش تراکمکاشت احتمالاً شمارپنجه درواحد سطح، شاخص سطح برگ و عملکرد دانه افزایش می یابد که چنین تغییراتی در نهایت باعث افزایش عملکرد بیولوژیک می شود.دونالدسون وهمکاران(2001)و بیکر(1982) اظهار داشتندکه با افزایش تراکم بر عملکرد بیولوژیک افزوده می شود که این افزایش به طورعمده مربوط به اجزای غیر زایشی گیاه است(14،10).عملکرد بیولوژیک با اجزای عملکرد دانه به استثنای شمار سنبله همبستگی منفیولی با شاخص سطح برگ و ارتفاع گیاه همبستگی مثبت و معنی داری را نشان داد(جدول4).آسی(1998) نیز وجود همبستگی قوی بین سطح برگ و تولید ماده خشک گیاه را گزارش کرده است(8). افزایشارتفاع و شاخص سطح برگ باعث افزایش ماده خشک به ویژه دررقمچمرانشد که همین امر به پیدایش همبستگی مثبت بین این صفات با عملکرد بیولوژیک منجر شد.

شاخص برداشت

شاخص برداشت بین ارقام مختلف تفاوت معنی داری در سطح احتمال%1 را نشان  داد(جدول2).ارقامپیشتاز،بهار وچمران به ترتیب 8/43،5/42و4/34 درصد بیشترین تا کمترین شاخص برداشت رادارا بودند(جدول3).رقــمچمرانبا وجود برخوردار بودن ازسطح فتوسنتز کننده بالا وبهتبع آن عملکرد بیولوژیک بالا و الگوی توزیع موادفتوسنتزی بین اندام های رویشی و زایشی از شاخص برداشت کمتری در مقایسه با دورقم دیگر برخوردار بود.کاک(1996)نیز نشان داد که  شاخص برداشت در ارقام مختلف کاملاً متفاوت است و ارقامی که عملکرد بیولوژیک بالاتری تولید می کنند در نهایت شاخص برداشت پایین تری خواهند داشت(26).شاخص برداشت با تغییر تراکم به طور معنی داری تغییر پیدا کرد(جدول2).تــراکم اول با 2/33 درصد کمترین و تراکم های چهارم وپنجم بیشترین شاخص برداشت را دارا بودند(جدول 3). بیکر(1986)افزایش شاخص برداشت را با افزایش تراکم کاشت  برای برخی ژنوتیپهایگندم دیم بهاره درکاناداگزارش کرد(10).درآزمایش دونالدسون وهمکاران(2001)باافزایش تراکم کاشت،تغییر در شاخص برداشت،در برخی سالها وکاهش آن در برخی دیگر از سالهادیده شدهاست(14).

شاخص برداشت با شاخص سطح برگ و ارتفاع گیاههمبستگی منفی و معنی داری را نشان داد(جدول4).همچنین شاخص برداشت با عملکرد بیولوژیک وباعملکرد دانهواجزای عملکرد دانه همبستگی مثبت ومعنی داری را نشان داد.همبستگی منفی شاخص برداشت با شاخص سطح برگ وارتفاع گیاه تا حدودی ازکمتربودن شاخص نامبرده در رقمچمران که در عین حال از شاخص سطح برگ و ارتفاع بیشتری برخوردار بود ناشی شد.سایر محققان نیز وجود همبستگی بین شاخص برداشت وعملکرد دانه راگزارش کرده اند(28).به طورکلی،با توجه به نتایج به دست آمده از اینآزمایش،رقم بهار ازنظر تولید اجزای عملکرد،عملکرد دانه و شاخص برداشت نسبت به دو رقم دیگر،به ویژهرقمچمران برتری دارد.همچنین در تراکم چهارم(450 بوته در متر مربع ) بیشترین عملکرد دانه،عملکرد بیولوژیک و شاخص برداشت به دست آمد که نشان دهنده تراکم مطلوب در شرایط آب و هوایی نظیر سال زراعی86-1385 درخرم آباد است.به علت ارتفاع کمتر از سطح دریا شهر خرم آباد نسبت به سایر شهرهای استان لرستان نزولات آسمانی بیشتر بصورت ریزش باران بوده و به ندرت یخبندان رخ می دهد.