بررسی برخی از ویژگیهای آت اکولوژی گونه گازرخ در جنوب ایران

فصلنامة علمی - پژوهشی تحقیقات جنگل و صنوبر ایران

جلد 21  شمارة 3، صفحة 494-481، (1392)

بررسی برخی از ویژگیهای آت اکولوژی گونه گازرخ در جنوب ایران

هاشم کنشلو^*1، غلامرضا دمی‌زاده² و محمدیوسف آچاک³

1*- نویسنده مسئول، مربی پژوهش، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، تهران. پست‌الکترونیک: hkeneshlo@yahoo.com

2- مربی پژوهش، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی هرمزگان، بندرعباس

3- کارشناس، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی ایرانشهر

تاریخ دریافت: 19/3/91                                                                تاریخ پذیرش: 9/4/92

چکیده

پراکنش گازرخ در ایران محدود به هرمزگان و بلوچستان، حدفاصل بشاگرد تا مرز پاکستان بین دو حد ارتفاعی100 تا 1500 متر از سطح دریا در نواحی کوهستانی و تپه‌ماهورها می‌باشد. رویشگاه‌های گزروغن در ناحیه اقلیمی صحارا- سندی واقع شده که دارای تابستان‌های گرم، زمستان‌های معتدل بدون یخبندان، میانگین بارندگی سالیانه 180-200 میلیمتر با بارش‌های تابستانه، میانگین دمای سالیانه 27 درجه سانتی‌گراد و متوسط تبخیر سالیانه 3448 میلیمتر می‌باشد. گازرخ بیشتر در زون مکران بر روی تشکیلات زمین‌شناسی ترشیاری و سازندهای آنگهران، گوردک و رکشا دیده می‌شود که سنگ‌شناختی غالب آنها را ماسه‌سنگ شکافدار، شیل و شیست تشکیل داده و در مناطق مختلف کنگلومرا، سنگهای دگرگونی، سنگ آهک، سنگهای آذرین و بندرت مارن نیز در آنها دیده می‌شود. خاک در این تشکیلات دارای عمق کم تا متوسط و بافت آن متوسط تا به‌نسبت سنگین بوده و دارای اسیدیته 98/7 و هدایت‌الکتریکی 78/1 دسی‌زیمنس‌ بر متر بوده و محدودیتی از نظر شوری ندارد. گازرخ یک گونه همیشه‌سبز بوده که با آغاز بارشهای پاییزی و کاهش شدت گرما، رشد رویشی خود را با رشد سرشاخه‌ها و برگ‌های جدید آغاز نموده و تا شروع گرما در بهار رشد آن ادامه پیدا می‌کند. گلدهی آن از اواخر بهمن شروع شده و تا فروردین ادامه می‌یابد. نیام‌های سبزرنگ از اواخر فروردین بر روی شاخه‌های انتهایی ظاهر شده و در نیمه دوم خرداد میوه‌ها شروع به رسیدن نموده و در اواخر خرداد بذرها ریزش می‌نمایند. وقوع بارندگی در طول دوره گلدهی، تلقیح گلها را با مشکل مواجه نموده و سبب اختلال در بروز دیگر مراحل فنولوژی در گیاه می‌شود. وابستگی گازرخ به نوع سازند زمین‌شناسی سبب شده تا رویشگاه‌ها حالت منقطع داشته باشند. پراکنش پایه‌ها در طبیعت دارای الگوی تصادفی بوده و تراکم آنها کم می‌باشد. میانگین تراکم درهکتار 29 پایه، متوسط ارتفاع 16/3 متر، میانگین قطر تنه 6/29 سانتی‌متر و درصد تاج‌پوشش توده برابر 5/3 درصد می‌باشد. البته زادآوری طبیعی خیلی بندرت مشاهده می‌شود. اغلب پایه‌ها مسن تا میانسال بوده و بعلت کهولت سن و همچنین تنش‌های محیطی مانند سرماهای ادواری و قطع درختان، خیلی از پایه‌ها فرم درختچه‌ای و شاخه‌زاد بخود گرفته‌اند.

واژه‌های کلیدی: فنولوژی، صحاری- سندی، پراکنش، جنگل‌شناسی

مقدمه

گازرخ یا گزروغن متعلق به خانواده Moringaceae، جنسMoringa  و گونه perergrina می‌باشد. تاکنون از این خانواده سیزده (Steinitz et al., 2009) تا چهارده گونه (Anwar et al. ,2005) در دنیا گزارش شده است که در مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری جهان پراکنده شده‌اند. همه گونه‌های مورینگا در اصل از هندوستان منشأ گرفته‌اند و از آنجا به بسیاری از کشورهای گرم دنیا راه یافته‌اند (Sanchez –Machado et al., 2006). گونه‌های مختلف این جنس تفاوت‌های زیادی از نظر شکل ظاهری، نیازهای رویشگاهی و کاربرد دارند. گازرخ M .peregrina بیشترین گسترش را در بین دیگر گونه‌ها داشته و رویشگاه آن از حوالی دریای مرده (حوالی عرض 30 درجه شمالی) شروع شده و بطور پراکنده در طول سواحل دریای سرخ تا شمال سومالی و حوالی شبه جزیره عربستان تا دهانه خلیج فارس (امارت عربی متحده، عربستان، فلسطین و ...) گسترش دارد.

گازرخ در ایران در جنوب استان‌های سیستان ‌و بلوچستان (تنگ‌سرحه، نیک‌شهر، بنت، دهان، دسک، پیشین، بافتان و فنوج) و هرمزگان ( بشاگرد) رویش دارد (Javanshir, 1994 وMozaffarian, 2005). این گونه در مناطق خشک و نیمه‌خشک با قابلیت تبخیر و تعرق بیش از 2000 میلی‌متر در سال رویش دارد. گزروغن در کشور عمان در دامنه ارتقاعی 1000 تا 2000 متر از سطح دریا پراکنش دارد (Gebauer et al., 2007). عمده رویشگاه‌های این گونه مناطق مرتفع و دور از دسترس انسان می‌باشد. به عبارت دیگر رویشگاه‌های این گونه به مناطق کوهستانی محدود شده‌است. هرچند در دیگر کشورهای منطقه که این گونه در آنها رویش دارد، چنین وضعیتی مشاهده می‌شود (Hegazy et al., 2008). اما در برخی از کشورها، مانند مصر این گونه فقط در مناطق کوهستانی دریای سرخ و جنوبسینا مشاهده شده است. ولی در بعد جهانی، این گونه در شمال شرق آفریقا و جنوب غرب آسیا رویش دارد (Boulos, 1999). از نظر نوع اراضی، بطور‌معمول این گونه در اراضی پوشیده از سنگ‌ریزه، که مشخصه اراضی مشرف به آبراهه‌ها و شیب‌های مناطق کوهستانی است دیده شده است. دامنه انتشار گزروغن در هرمزگان محدود به دامنه‌های جنوبی، شرقی و غربی بوده ولی در بلوچستان روی دامنه‌های شمالی نیز مشاهده می‌شود. این درخت بندرت در بستر مسیل و نقاط پست حضور داشته و رطوبت بالای خاک از عوامل محدودکننده انتشار آن محسوب می‌شود (Javanshir, 1994). تحقیقات انجام شده روی 8 جمعیت گزروغنی در در شمال‌غرب دریای سرخ نشان داده که رشد رویشی گزروغن در آذرماه آغاز شده و تا بهمن ادامه می‌یابد. از اسفند تا اواسط فروردین غنچه‌های گل ظاهر می‌شوند و از اواسط تا آخر فروردین موسم گلدهی می‌باشد. میوه‌ها از اوایل اردیبهشت تا اواسط تیر بر روی شاخه‌ها ظاهر می‌شوند. بذرها از اواخر تیر تا اواسط مرداد شروع به ریزش می‌نمایند. مرحله رکود و خواب از اواخر مرداد آغاز و تا اوایل آذر ادامه می‌یابد. در مناطق مرتفع مراحل فنولوژی با تأخیر آغاز می‌شود(Hegazy et al., 2008) . افزایش ارتفاع سبب تأخیر مراحل فنولوژی در M. peregrina می‌گردد (Bertiller et al., 1990). در نواحی خشک، رطوبت قابل دسترس و حرارت از عواملی هستند که رفتار فنولوژیکی را تحت تأثیر قرار می‌دهند (Nilsen, 1981). مطالعات (Ghazanfar, 1997) در کشور عمان بر روی گزروغن نشان می‌دهد که شروع و دوره رویش و گلدهی، با میزان بارندگی همبستگی دارد.

این درخت به نامهای گزروغن، گزروگنی و گازرخ در بلوچستان معروف بوده که اشاره به شباهت سیمای ظاهری آن به درخت گز و تولید روغن از این درخت را دارد. گازرخ یک درخت چندمنظوره بوده و فابلیت حفاظت خاک، تولید علوفه، تغذیه وحوش، تأمین آجیل، روغن خوراکی، سوخت روستایی و تولید روغن صنعتی با ارزش اقتصادی بالا را دارا می‌باشد. در عربستان تحقیقاتی توسط  (Tsaknis, 1998)بر روی خصوصیات روغن گونه گازرخ انجام‌شده است. Al-Kahtani &

(1993)Abou-Arab  و (1995) Al-Kahtani, میزان روغن بذرهای گازرخ در منطقه عربستان را 9/53 درصد ذکر می‌کنند. بذر گونه‌های مختلف Moringa  دارای درصد زیاد روغن بوده که کاهش طول عمر بذر را سبب می‌گردد .(Mirzaie et al., 2007) امکان نگهداری طولانی مدت بذرها در سردخانه‌های معمولی وجود ندارد، به‌طوری‌که بذرها بعد از 2 سال قوه‌نامیه خود را از دست داده و میزان جوانه‌زنی آنها در حد صفر درصد کاهش می‌یابد (Price, 2000). در زمینه آت‌اکولوژی گونه گازرخ در ایران اطلاعات چندانی در دسترس نبوده، فقط دکتر جوانشیر در سال 1994 به معرفی این گونه از بشاگرد هرمزگان پرداخته‌ است. در این نوشتار محدوه انتشار گازرخ در ایران، خصوصیات رویشگاهی و فنولوژی آن ارائه شده تا بتوان ضمن حفظ و حراست عرصه‌های بجا مانده، توسعه و کاشت آنرا در منطقه گسترش داد.

مواد و روش‌ها

این تحقیق در ناحیه اقلیمی صحارا- سندی در محدوده استانهای سیستان و بلوچستان و هرمزگان انجام گردید که در زمره بیابان‌های گرم با تابستانهای بسیار گرم و زمستانهای معتدل بدون دوره یخبندان، میانگین دمای سالیانه 24 تا 27 درجه سانتی‌گراد، متوسط تبخیر سالیانه 3448 میلیمتر و میانگین بارندگی سالیانه بین 150 – 200 میلیمتر متغیر بوده که با افزایش ارتفاع بر میزان آن افزوده می‌شود. ریزشهای جوی تابستانه از دیگر ویژگی این منطقه بوده که 20-30 درصد نزولات را شامل شده و دارای منشأ مونسون بوده و بهمین علت از شدت بالایی برخوردار می‌باشد. عمده عرصه بر روی دامنه‌های شیبدار و سنگلاخی ارتفاعات و تپه ماهورهای منطقه بشاگرد و بلوچستان جنوبی در رشته‌کوههای مکران واقع شده که از حوالی آنگوران در غرب شروع شده و تا شمال پیشین (مرز پاکستان) کشیده می‌شود. قدیمی‌ترین سنگهای این زون آمیزه‌های رنگی بوده که متعلق به کرتاسه فوقانی- پالئوسن می‌باشند و رسوبات ضخیم فلیش (توربیدیتی) ائوسن و الیگوسن که از ماسه‌سنگ، شیل و شیست شکل گرفته‌اند از مشخصه‌های آن می‌باشد. خاک رویشگاه دارای عمق کم تا متوسط،  قلیایی و بافت آن سبک تا متوسط می‌باشد.

 از گونه‌های گیاهی عمده آن می‌توان به Moringa peregrina، Acacia ehrenbergiana، Periploca aphylla، Ficus johannis، Salvadora oleoides، Ziziphus spina- christi، Capparis decidua، Ephedra foliata، Nannorhops Ritchieana، Vitex negundo و Dalbergia sissoo اشاره نمود.

پس از مشخص‌شدن محدوده پراکنش، رویشگاه‌های عمده مورد شناسایی قرار گرفتند و برای ثبت مراحل فنولوژی، 12 رویشگاه در مناطق مختلف انتخاب و در هر رویشگاه، 3 پایه میانسال علامت‌گذاری و مشخص شدند. به فاصله زمانی هر 15 روز به رویشگاه مراجعه و مراحل فنولوژی ثبت گردید.

برای تعیین تراکم و درصد پوشش تاجی و خصوصیات کمی از شیوه “ترانسکت با تعداد نمونه ثابت” استفاده گردید. این روش نمونه‌برداری که بیشتر برای جنگل‌های تنک کاربرد دارد در جنگل‌های جگین بندرعباس مورد بررسی قرارگرفته و نتیجه آن رضایتبخش بوده است(Zobeiri, 2007) . در این روش ترانسکت یا خط نمونه به‌صورت منظم تصادفی شامل 5 درخت، در درختزار پیاده و اندازه‌گیری می‌شود. طول ترانسکت بستگی به تراکم توده داشته و نکته اساسی اندازه‌گیری 5 درخت در هر ترانسکت می‌باشد. جهت ثبت خصوصیات کمی و کیفی گونه، ابتدا در هر رویشگاه، منطقه کلید مشخص و با استفاده از شیوه تصادفی، قطعات نمونه معین شدند. سطح قطعه نمونه بسته به تراکم در محل تعیین شد و بین 5/0 تا یک هکتار متغیر بود. تعداد قطعات نمونه 30 عدد که تعداد آنها در هر رویشگاه با توجه به مساحت و واریانس متفاوت بود. جهت بررسی خصوصیات خاک، 90 پروفیل حفر و از عمق‌های 0-30، 31-60، 61-90 و 91>  سانتی‌متری نمونه‌برداری و جهت تجزیه از آزمایشگاه خاک مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور استفاده شد.

برای آنالیز داده‌ها مانند متغیرهای جنگل‌شناسی (تراکم، ارتفاع، قطر یقه، قطر برابر سینه، قطر تاج، طول تنه) و خاک (اسیدیته، هدایت الکتریکی، آهک، سدیم، کلسیم، منیزیم، پتاسیم، فسفر، ازت، مواد آلی، رس، سیلت، شن) و جهت مقایسه میانگین‌‌ها از نرم‌افزارهای آماریSPSS 14  و SAS و برای رسم گرافها و منحنی آمبروترمیک از   Excel 2003 و برای تهیه نقشه پراکنش از نرم‌افزار ArcGIS استفاده شده است.

نتایج

پراکنش

گزروغن از گونه‌های نیمه‌گرمسیری بوده و از حوالی دریای مرده در غرب شروع شده و بطور پراکنده در طول سواحل دریای سرخ تا شمال سومالی و حوالی شبه‌جزیره عربستان تا دهانه خلیج فارس (امارات متحده عربی، عربستان، فلسطین و ...) و جنوب‌شرق ایران گسترش دارد. گسترش گازرخ در ایران محدود به هرمزگان و بلوچستان شده و بصورت یک نوار باریک در محدوده عرض‌های جغرافیایی 55  ْ25 و 35  26ْ  از شهر شیب کلاه ( طول جغرافیایی 53  ْ57) واقع در بشاگرد شروع شده و تا ارتفاعات بنگی‌سول در مرز پاکستان (طول جغرافیایی 39  61ْ) بین دو حد ارتفاعی100 تا 1500 متر گسترش دارد (شکل1).

شکل 1- نقشه پراکنش رویشگاه‌های طبیعی گازرخ در ایران

شکل2- پراکنش ارتفاعی گازرخ در ایران

بررسیهای میدانی طی سالهای 1387 تا 1390 نشان داده که بهترین رویشگاه‌های گازرخ در محدوده ارتفاعی 400 تا 800 متر بوده و در پایین‌تر از 200 متر و بالاتر از 1200متر، سطح گسترش گازرخ کاهش می‌یابد (شکل2). از رویشگاه‌های مهم گزروغن در بلوچستان می‌توان به آبشکی، تنگ‌سرحه، بند قلمی، تراتی، کشیک، جنوب بافتان، دوراهی چانف، چتکول، چیدگی، توتان، دره فنوج، کوه سفید، دهان، شرق بنگی‌سول، کتیج (کوه درگزی)، کس مزور، کلچات، شرق کوراندپ، گپ‌توک، مدوحی، ملوران، نرموک، کسکان، دفتولک، شکرجنگل، دسک، بنت، دستگرد و هیت و در بشاگرد هرمزگان به رویشگاه‌های سردشت، شهرپم، بارشکان، سگرکند، کوه دزدی، دهوست، گره‌ون، کهور، درنگ مدو، بن‌ریز و مل‌کن اشاره نمود.

خصوصیات اقلیمی

با توجه به موقعیت جغرافیایی نیک‌شهر که در بخش میانی رویشگاه‌های طبیعی گازرخ قرار دارد از آمار هواشناسی آن جهت رسم منحنی آمبروترمیک استفاده شد. آنالیز انجام شده روی اطلاعات هواشناسی نشان می‌دهد که متوسط درجه حرارت سالانه نیک‌شهر با ارتفاع 510 متر از سطح دریا برابر 8/27 درجه سانتی‌گراد که با ارتفاع تغییر یافته و در ارتفاع 120 متری 2/28 و در 880 متری برابر 5/25 درجه سانتی‌گراد می‌باشد. متوسط دمای کمینه 7/11 درجه سانتی‌گراد (بهمن‌ماه) و متوسط دمای بیشینه 7/42 درجه سانتی‌گراد (خردادماه) می‌باشد. میانگین بارندگی سالیانه 9/190 میلی‌متر است که با ارتفاع از سطح دریا تغییر می‌کند، به‌طوری‌که در ارتفاع 120 متری به 120 میلیمتر و در ارتفاع 950 متری در آنگهران به 213  میلیمتر افزایش می‌یابد. میانگین رطوبت نسبی هوا 7/36 درصد که در اراضی پست‌تر مرطوب‌تر بوده، به‌طوری‌که در ارتفاع 120 متری به 51 درصد افزایش می‌یابد. بعلت گرما و خشکی شدید میانگین تبخیر سالیانه به‌نسبت زیاد و تا میزان 3591 میلیمتر گزارش شده است. به‌طورکلی 8 ماه از سال دمای میانگین بالاتر از 25 درجه سانتی‌گراد می‌باشد. منحنی آمبروترمیک نشان می‌دهد که فصل خشک طولانی و به 11 ماه در سال می‌رسد و بجز دی‌ماه، در دیگر ماه‌ها منحنی بارندگی پائین‌تر از منحنی حرارت قرار دارد (شکل3).

شکل 3- منحنی آمبروترمیک نیک شهر

جنگل‌شناسی

تراکم: تجزیه واریانس تراکم در رویشگاه‌های مختلف نشان می‌دهد که بین رویشگاه‌ها اختلاف معنی‌داری در سطح 5 درصد وجود دارد و رویشگاه‌های بلوچستان نسبت به هرمزگان از تراکم بیشتری برخوردار می‌باشند به‌طوری‌که بیشترین تراکم مربوط به تنگ فنوج و کمترین به بارشگان به‌ترتیب 86 و 2 پایه در هکتار تعلق دارد.

ارتفاع درخت: تجزیه واریانس ارتفاع در بین رویشگاه‌ها، نشان از اختلاف معنی‌دار بین رویشگاه‌های هرمزگان را داشته و بلندترین ارتفاع به دهوست و کوتاه‌ترین به بارشکان  به‌ترتیب 8/4 و 9/2 متر می‌باشد. بین رویشگاه‌های بلوچستان تفاوت معنی‌دار نبوده و حداکثر ارتفاع به بنت(83/3 متر) و حداقل به رودگلندام (17/2متر) می‌باشد.

قطر یقه: بین رویشگاه‌های مختلف تفاوت معنی‌داری مشاهده شده و بیشترین قطر یقه به بنت و کمترین به بارشکان به‌ترتیب 3/37 و 10/4 سانتی‌متر تعلق دارند.

تاج پوشش: بین رویشگاه‌های مختلف تفاوت معنی‌داری در سطح 5 درصد مشاهده شد، به‌طوری‌که رویشگاه‌های بنت با 5/31  وبارشکان با 40/3 مترمربع به‌ترتیب در رتبه‌های اول و آخر قرار دارند.

فنولوژی

گازرخ با مناسب شدن دما و رطوبت از اواخر بهمن ماه شروع به گلدهی نموده و گلهای سفید متمایل به صورتی آن بر روی شاخه‌های جوان ظاهر می‌شوند؛ دوره گلدهی تا اواخر فروردین‌ماه ادامه داشته و از فروردین‌ماه غلاف‌‌های سبز رنگ ظاهر می‌شوند که بتدریج رشد نموده و در اواسط خردادماه شروع به زرد شدن و درنهایت قهوه‌ای رنگ می‌شوند. از اواخر خرداد با شکاف طولی، غلاف‌ها باز شده و بذرها پراکنده می‌شوند. با شدت گرفتن گرما، گزروغن در یک حالت کمون قرار گرفته و در اواخر آبانماه با کاهش شدت گرما و وقوع بارندگی‌های پاییزی، رشد رویشی در گیاه شروع می‌شود که تا زمان تشکیل میوه در فروردین‌ماه ادامه می‌یابد. با شروع رشد رویشی برگچه‌های بیضی شکل در انتهای شاخه‌ها ظاهر می‌شوند که خیلی کم‌دوام بوده و در اواخر فروردین با گرم شدن هوا ریزش می‌کنند (جدول1).

جدول1- تقویم زمانی پدیده‌های فنولوژی در گزروغن

*- عدد سمت راست ممیز معرف روز و عدد سمت چپ نشان‌دهنده ماه هجری شمسی می‌باشد

شکل4- درخت کهنسال گازرخ در اوایل خرداد (دره فنوج نیک‌شهر سیستان و بلوچستان)

تأثیر عوامل مختلف بر فنولوژی

بررسیهای انجام‌شده روی درختان میانسال در رویشگاه‌های مختلف نشان می‌دهد که عرض جغرافیایی و ارتفاع از سطح دریا و همچنین دامنه در شروع هریک از مراحل فنولوژی دخالت دارند. در مجموع اگر عوامل فرعی دیگر را مورد توجه قرار ندهیم، در مناطق مختلف مراحل فنولوژی با 1-4 هفته تغییر در رویشگاه‌های مختلف رخ می‌دهند.

در بین توده‌های دست کاشت گزروغن(M. peregrina) که خارج از محدوده پراکنش اصلی گونه استقرار یافته و قادر شده‌اند تمام مراحل فنولوژی را طی نمایند یک سری تفاوت‌هایی مشاهده می‌گردد. بطور مثال در پایه‌های کاشته شده در چابهار (اداره منابع طبیعی) و همسطح دریا در عرض پایین‌تر از رویشگاه طبیعی، تعدادی از درختان، علاوه‌بر اسفندماه در آبان‌ماه نیز به گل رفته‌اند اما شدت و تراکم گلدهی به شدت اسفندماه نبوده و دمای محیط در حدی نبوده که میوه تشکیل گردد. در بمپور ایرانشهر در ارتفاع 510 متر از سطح دریا، تقویم مراحل فنولوژی گزروغن متفاوت از رویشگاه اصلی می‌باشد. درختان در حال رکود رشد زمستانه، در اواخر بهمن  به‌تدریج شروع به جوانه‌زنی نموده و در اوایل اسفندماه گلها شروع به بازشدن می‌نمایند که تا اول فروردین گلدهی کامل می‌گردد. از اواسط فروردین میوه‌های نیام شکل بر روی شاخه‌ها تشکیل شده و به‌تدریج بر رشد طولی و قطری خود می‌افزایند. از زمان تشکیل میوه‌ها تا رسیدن کامل آنها، سه ماه طول می‌کشد، به‌طوری‌که از اواسط تیرماه غلاف‌های میوه تغییر رنگ داده و به رنگ قهوه‌ای در آمده و آماده برداشت می‌باشند. در درختانی که میوه‌دهی شدیدی دارند تعدادی از شاخ‌برگها از اوایل خرداد شروع به زرد شدن و ریزش می‌کنند که در زمان رسیدن میوه، زرد شدن و ریزش شاخ‌برگها به اوج می‌رسد. گرمای شدید همزمان با خشکی مردادماه سبب می‌گردد که درختان به حالت کمون تابستانه فرو روند. در آبانماه با کاهش شدت گرما درختان شروع به رشد رویشی می‌نمایند با کاهش دما در اواخر پاییز و اوایل زمستان، رشد رویشی متوقف می‌گردد. کاهش شدید دما باعث چایمان شاخه‌های آبدار شده و در سرمای زیر صفر اندام‌های هوایی دچار یخ‌زدگی می‌گردند و در نهایت خشک می‌شوند. شدت سرمازدگی شاخه‌ها و توسعه آنها به شاخه‌های مسن‌تر، تابع شدت یخبندان می‌باشد؛ به‌طوری‌که در یخبندان 5- درجه دی‌ماه بمپور در سال 1390 علاوه‌بر شاخه‌های جوان و نورسته، تعدادی از شاخه‌های سال قبل نیز دچار یخ‌زدگی و ریزش شاخ‌برگها شدند. در هفته پایانی بهمن‌ماه با افزایش دما، رشد رویشی آغاز شده و از 5 اسفندماه گلدهی شروع شده که تا پایان فروردین ماه ادامه می‌یابد و در مجموع 20-30 روز مراحل فنولوژی نسبت به رویشگاه‌های طبیعی، با تأخیر اتفاق می‌افتد.

زمین‌شناسی

بررسی‌های انجام شده بر روی نقشه‌های زمین‌شناسی 57 رویشگاه‌ گازرخ نشان می‌دهد این گونه بر روی نهشته‌هایی واقع شده که در مجموعه‌ها و سازندهای زمین‌شناسی گوردک، رکشا، قصرقند، سبز، آنگهران، دور-کان، ماریچ، درپهن، مختارآباد، جاروت و... قرار داشته که متعلق به دوره‌های ائوسن، میوسن و الیگوسن دوران سوم زمین‌شناسی بوده و اغلب رسوبی می‌باشند (جدول2).

جدول2- تشکیلات زمین‌شناسی گزروغن در ایران

در این دوران آب‌وهوای کره زمین گرم و مرطوب بوده و گونه‌های گیاهی از گسترش وسیعی برخوردار بودند، به‌طوری‌که در مناطقی که کمتر تحت تأثیر پیشروی یخچال‌ها در دوران چهارم قرارگرفتند تعدادی از گونه‌های گیاهی آن عصر در جایگاه‌های خود باقی‌مانده و بخشی از فلور عصر حاضر منطقه را شکل داده‌اند. گونه‌هایی مانند لرک، خرمندی، آزاد، لیلکی، توسکای ییلاقی، انجیلی، بلندمازو و شیردار در دامنه شمالی البرز ( Tregubov & Mobayen, 1970 و Shahsavari, 1997) و گونه‌های کنار، اکاسیا و گازرخ Ahamdi & Feiznia, 1999) ) در جنوب مانند گیاهانی هستند که از دوران سوم زمین‌شناسی در این مناطق رویش دارند.

خاکشناسی

به‌منظور بررسی خصوصیات خاک، در هر رویشگاه با توجه به پراکندگی و دیگر خصوصیات رویشگاه بین 1-3 پروفیل حفر و با توجه به عمق خاک از لایه‌های 0-30، 31-60، 61-90 و 91> سانتی‌متر نمونه خاک برداشت و در آزمایشگاه خاکشناسی مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور مورد آنالیز قرار گرفت که خلاصه نتایج آن در جدول3 درج شده است.

آنالیز انجام شده روی خصوصیات خاک نشان می‌دهد بین رویشگاه‌های مختلف از نظر اسیدیته، فسفر، رس و آهک در سطح 1 درصد و بین افق‌های مختلف خاک از نظر اسیدیته، شن، سیلت و آهک در سطح 1 درصد تفاوت معنی‌دار وجود داشته اما از نظر هدایت‌الکتریکی، پتاسیم، ازت، مقدار گچ و مواد محلول کل در بین رویشگاه‌ها و افق‌های مختلف خاک اختلاف معنی‌داری مشاهده نمی‌شود. بین افق‌های مختلف خاک از نظر فسفر و درصد رس و بین رویشگاه‌های مختلف از نظر درصد شن و درصد سیلت تفاوت معنی‌داری مشاهده نمی‌شود.

جدول3 - خصوصیات فیزیکی و شیمایی خاک رویشگاه گازرخ

با توجه به شرایط فیزیوگرافی رویشگاه‌های گزروغن، غالب رویشگاه‌ها دارای خاک سطحی تا نیمه‌عمیق بوده به‌طوری‌که در رویشگاه بارشکان خاک سطحی (30 سانتی‌متر)، در رویشگاه‌های جنوب بارشکان، گرهون، کوه سفید و سردشت خاک نیمه‌عمیق (60 سانتی‌متر)، در رویشگاه‌های تونل سرحه، بنت و دهوست خاک عمیق (90 سانتی‌متر) و در تنگ‌فنوج و بگابند خاک خیلی عمیق (بیش از یک‌متر) می‌باشد. شیب زمین و نوع سازند و لیتولوژی آن از مهمترین عوامل تأثیرگذار بر عمق خاک در رویشگاه‌های گزروغنی می‌باشند. با توجه به کوهرفت بودن خاکهای رویشگاه گزروغن، نوع لیتولوژی سنگ مادر تأثیر مستقیم بر بافت خاک رویشگاه داشته و عمده بافت رویشگاه‌های گزروغن شنی – لومی بوده و در بعضی رویشگاه‌ها شنی- رسی- لومی و لومی نیز دیده می‌شوند. آزمون Kruskal-Wallis انجام شده روی بافت رویشگاه‌های مختلف و همچنین افق‌های مختلف نشان از عدم وجود تفاوت معنی‌دار در سطح 5 درصد بین رویشگاه‌های مختلف و همچنین افق‌های مختلف خاک را دارد.

خصوصیات بذر

بذر گازرخ به نسبت درشت بوده که در داخل غلاف‌هایی به‌طول 23 و قطر 7/1 سانتیمتر قرار دارند. وزن متوسط دانه خشک‌شده 48/0– 98/0 و وزن هزار دانه 8/588 گرم می‌باشد. هرغلاف میوه بطور متوسط دارای 16 دانه می‌باشد. قوه‌نامیه بذرها بستگی به زمان برداشت و مدت نگهداری در انبار دارد؛ بذرهایی که غلاف‌های آنها کاملا" قهوه‌ای شده‌اند قوه نامیه آنها به بیش از 90 درصد می‌رسد. بذرهایی که نارس هستند و به رنگ زرد تا سبز می‌باشند توان رویش آنها پایین می‌باشد. خاصیت انبارداری بذرها بدلیل روغنی بودن بذرها کم بوده و برای نگهداری آنها انبارهای سرد با تهویه کامل نیاز می‌باشد. برای رویاندن بذر نیاز به تیمار خیساندن به مدت 48 ساعت، ضدعفونی با قارچ‌کش، دمای 30-32 درجه سانتی‌گراد و نور است.

گونه‌های گیاهی همراه

از گیاهان همراه گزروغن می‌توان به:

Acacia ehrenbergiana Hayne, Aerva persica (Burm. F.) Merr., Blepharis persica (Burm.) O. Kuntze, Boerhavia elegans Choisy, Capparis cartilaginea Decne, Capparis decidua (Forssk.) Edgew, Chrozophora oblique (Vah) Juss. ex Spreng., Cleom coluteoides Boiss., Cocculus pendulus (J. R. & G. Forst), Convolvulus acathocladus Boiss., Cymbopogon olivieri (Boiss.) Bor, Dalbergia sissoo Roxb., Ehretia obtusifolia Hochst., Ephedra foliata Bois., Grantia Aucheri Bois., Gymnocarpus decander Forssk., Hammada salicornica (Moq.) lljin, Helianthemum Lippii (L.) Pers., Heliotropium bervilimbe Bioss., Lycium shawii Roemer & Schult., Ochradenus baccatus Delile., Otostegia persica (Burm.) Boiss., Pergularia tomentosa L., Periploca aphylla Decne., Physorrhynchus chamaerapistrum Boiss., Platychaete glaucescens Boiss., Prosopis cineraria (L.) Durce, Pycnocycla nodiflora Decne. Ex Boiss. Rhazya stricta Decne. Salvadora oleoides Decne., Salvia santolinifolia Boiss., Taverniera cuneifolia (Roth) Arn., Tephrosia persica Boiss., Tricholaena teneriffae (L. f.) Link, Ziziphus spina- Christi (L.)    اشاره نمود.                                              Willd.

فون رویشگاه گزروغن

قابلیت تعلیف گلها و برگهای جوان توسط علفخوارها، استفاده حشرات و زنبورها از شهد گل و همچنین قابلیت استفاده بذر گیاه توسط پرندگان و جوندگان، سبب حضور تعدادی از وحوش در این رویشگاه‌ها شده است. از مهمترین عناصر جانوری رویشگاه‌های گزروغن می‌توان به کبک، پرنده بذرخوار گزروغن، خرگوش، روباه، شغال، گرگ، گراز، موش صحرایی، مار، عقاب، کروکودیل پوزه کوتاه (گاندو) و خرس سیاه آسیایی اشاره نمود.

بحث

گازرخ از گونه‌های درختی و درختچه‌ای همیشه‌سبز نواحی نیمه‌گرمسیری بوده که در واحدهای کوهستان و تپه‌ماهوری بر روی دامنه‌های سنگی و شکاف صخره‌ها در زون مکران هرمزگان و بلوچستان گسترش دارد. لیتولوژی عمده سازندهای زمین‌شناسی آنرا ماسه سنگ شکافدار، شیل و شیست تشکیل داده و به نظر می‌رسد یک وابستگی بین این تشکیلات با حضور گونه گازرخ وجود داشته باشد. وجود ماسه سنگ‌های شکافدار سبب نفوذ هرزآبها به طبقات پایین و شیل با بوجود آوردن لایه غیرقابل نفوذ سبب نگهداری رطوبت در محدوده رویشی ریشه می‌گردد. حضور این گونه بر روی صخره‌ها و شکاف سنگها سبب شده تا آنرا در ردیف گیاهان صخره‌زی Chasmophytes قرار دهند (Zahran & Willis, 2009). خصوصیات فیزیکی خاک با مورفولوژی رویشگاه تغییریافته، به‌طوری‌که می‌توان از خاکهای سطحی (دامنه‌های پرشیب) تا خیلی عمیق (پای دامنه‌ها و مخروط‌افکنه‌ها) با بافت‌های شنی– لومی، شنی- رسی- لومی و لومی را با اسیدیته 85/7 تا 3/8 و هدایت الکتریکی 36/1 تا 50/4 دس‌زیمنس بر متر بدون محدودیت شوری را در رویشگاه‌های مختلف ملاحظه نمود. جهت جغرافیایی چندان تأثیری بر خصوصیات خاک و دیگر خصوصیات رویشگاه نداشته و باوجود تصور بومیان که گزروغن را خاص دامنه‌های جنوبی می‌دانند، اماJavanshir (1994)  انتشار آنرا محدود به دامنه‌های جنوبی، شرقی و غربی نسبت داده؛ البته‌ این گونه در تمام جهات جغرافیایی مشاهده می‌شود.

ارتفاع از سطح دریا، عرض جغرافیایی و جهت از عواملی هستند که مراحل فنولوژی را تحت تأثیر قرار می‌دهند. در مجموع با آغاز فصل بارندگی در پائیز، رشد رویشی گازرخ با رویش برگهای جدید و رشد سرشاخه‌ها آغاز می‌شود و تا شروع گرما در بهار ادامه می‌یابد. با شروع گرما برگچه‌ها ریزش می‌کنند و محور اصلی و محورهای ثانویه برگ بر روی درخت باقی مانده و به دلیل سبزرنگ بودن قادر به انجام فتوسنتز می‌باشند. این محورهای سبزرنگ که ظاهری شبیه به سرشاخه دارند درصورتی که بارش‌های اتفاقی تابستانه وجود داشته باشد همچنان شاداب بوده و به رشد خود ادامه می‌دهند ولی در صورت عدم بارش‌های تابستانه و وقوع خشکی که بطور معمول همراه با وزش بادهای گرم و خشک (آتش باد یا لوار) می‌باشد، به‌صورت نیمه شاداب درمی‌آیند و حتی ممکن است دچار خشکیدگی شوند. ریزش برگها با میزان میوه‌دهی نیز مرتبط بوده و با افزایش باردهی، شدت ریزش برگها در زمان رسیدن میوه‌ها افزایش می‌یابد.

گلدهی گازرخ در ایران از اسفندماه شروع شده و تا فروردین ادامه می‌یابد. میوه‌ها از اواخر فروردین‌ماه بر روی شاخه‌های انتهایی ظاهر می‌شوند. در ارتفاعات پایین و عرض‌های کمتر، رسیدن میوه‌ها در اواخر خرداد و در ارتفاعات و عرض‌های بالاتر، در تیرماه اتفاق می‌افتد. از زمان ریزش میوه‌ها تا اواخر آبان، فعالیت حیاتی گازرخ به حداقل کاهش یافته و گیاه در یک حالت کمون بسر می‌برد. جدول زمانی مراحل فنولوژی گازرخ تقریبا" مشابه نتایج اخذ شده توسط Hegazy et al., (2008) بوده که مارس تا آوریل را زمان گلدهی، جولای و آگوست را رسیدن میوه‌ها و آگوست تا نوامبر را فصل رکود گزروغن و همچنین (Javanshir (1994 & 2000 تیرماه را فصل رسیدن میوه و مرداد و شهریور را فصل ریزش بذرها در منطقه بشاگرد بیان نموده‌اند همسو می‌باشد. بارندگی از عواملی است که سبب بروز اختلال در مراحل فنولوژی می‌گردد. اگر در زمان ظهور و تلقیح گلها، بارندگی حادث‌گردد، باوجود گلدهی خوب، هیچ میوه‌ای تشکیل نمی‌شود. بنابراین به نظر می‌رسد این مسئله با کاهش فعالیت حشرات گرده‌افشان و پرندگان در روزهای بارانی و همچنین مرطوب شدن خاک مرتبط باشد. به‌طوری‌کهJavanshir (1994)  نیز کاهش جمعیت پرندگان را از علل کاهش تولید میوه عنوان نموده‌است؛ ضمن اینکه عدم تجدیدحیات این گیاهان را در خاکهای مرطوب بعلت ریزش گلها می‌دانند. در ترسالی‌ها که میزان بارندگی و مدت بارش بیش از میانگین است مراحل فنولوژی با تأخیر یک تا سه هفته‌ای مواجه بوده که با گفته‌های Ghazanfar (1997) که مراحل فنولوژی را به بارندگی نسبت داده مطابقت دارد. بذرها در صورت رسیدن کامل در زمان برداشت از قوه‌نامیه بالایی برخوردار می‌باشند و توان جوانه‌زنی آنها به بیش از 90 درصد می‌رسد. بالابودن درصد روغن بذرها سبب می‌شود تا بذرها به‌تدریج قوه نامیه خود را از دست بدهند. نتایج اخذ شده در این تحقیق مؤید نظرات Price (2000) بوده که کاهش قوه نامیه بذر را با گذشت زمان بیان نموده‌ است.

پیشنهاد‌ها

بررسی‌ها نشان می‌دهد گزروغن باوجود مزایایی که از جنبه‌های زیست‌محیطی، حفاظت آب و خاک، ارزشهای غذایی، دارویی و صنعتی دارد بعلت عدم شناخت کافی چندان مورد توجه نبوده و زیستگاه آن در ایران و در دیگر کشورها در حال نابودی می‌باشد. بنابراین ضروریست تا ضمن حفاظت کامل از عرصه‌های باقیمانده، بهره‌برداری از رویشگاه‌های طبیعی تحت مدیریت صحیح قرار گیرد و با اجرای طرح‌های احیاء رویشگاه‌های طبیعی و توسعه سطح جنگلکاریها، از این گونه ارزشمند که نقش مهمی در اقتصاد روستائیان دارد، حمایت همه‌جانبه صورت بگیرد.

منابع مورد استفاده

References

- Ahmadi, H. and Feiznia, S., 1999. Quaternary formations, theoretical and applied principles in natural resources. ,niversity of Tehran, Publication No. 2424, 557 p.

- Al-Kahtani, H.A., 1995. Some antinutritional factors in Moringa peregrina (Al-Yassar or Al-Ban) and soybean products. Journal of Food Science, 60(2): 395-398.

- Al-Kahtani, H.A. and Abou-Arab, A.A., 1993. Comparison of physical, chemical, and functional properties of Moringa peregrina (Al-Yassar or Al-Ban) and soybean proteins. Cereal Chemistry, 70(6): 619-626.

- Anwar, F., Ashraf, M. and Bahanger, M.I., 2005. Inter-provenance variation in the composition of Moringa oleifera oil seeds from Pakistan. Journal of the American Oil Chemists Society, 82: 45-51.

- Bertiller, M., Irisarri, B. and Ares, J.O., 1990. Phenology of Festuca pallescens in relation to topography in north-western Patagonia. Journal of Vegetation Science, 1: 579–584.

- Boulos, L., 1999. Flora of Egypt, Vol. I (Azollaceae-Oxalidaceae). Al-Hadara publisher, Cairo, Egypt, 419 pp.

- Gebauer, J., Luedeling, E., Hammer, K., Nagieb, M., and Buerkert, A., 2007. Mountain oases in northern Oman: an environment for evolution and in situ conservation of plant genetic resources. Genetic Resources Crop Evolution, 54: 465–481.

- Ghazanfar, S.A., 1997. The phenology of desert plants: a 3-year study in a gravel desert wadi in northern Oman. Journal of Arid Environments, 35: 407–417.

- Hegazy, A.K., Hammouda, O., Lovett-Doust, J. and Gomaa, N.H., 2008. population dynamics of Moringa peregrina along altitudinal gradient in the northwestern sector of the Red Sea. Journal of Arid Environments, 72(9): 1537-1551.

- Javanshir, K., 1994. A New Species and new family for flora of Iran. Iranian Journal of Natural Resources, Annex to No. 46, 31 p.

- Javanshir, K., 2000. Bashagard region vegetations. University of Tehran, 364 P.

- Mirzaie Nodoushan, H. and Asadi corom, F., 2010. Moringa miracle of the nature. Research Institute of Forests and Rangelands, 211 P.

- Mozaffarian, V., 1996. A dictionary of Iranian Plant Names. Farhag Moaser, Tehran, 671p.

- Mozaffarian, V., 2005. Trees and shrubs of Iran. Farhang Moaser Publishers, 1003 p.

- Nilsen, E.T., 1981. Productivity and nutrient cycling in the early postburn chaparral species Lotus scoparius. In: Proceedings of the Symposium on Dynamics and Management of Mediterranean-Type Ecosystems. United States Department of Agriculture, San Diego, CA., p: 291-296.

- Price, M.L., 2000. The Moringa tree. ECHO technical note. Web site http://WWW.echotech.Org. 

- Sanchez-Machado, D.I., Lopez-Cervantes, J. and Rios-Vazquez, N.J., 2006. High performance liquid chromatography method to measure α and γ- tocopherol in leaves, flowers and fresh beans from Moringa oleifera. Journal of Chromatography, 1105: 111-114.

-Shahsavari, A., 1997. The Hyrcanian province phytogeographical and paleobotanical studies on the south of Caspian lake. Research Institute of Forest and Rangelands, Publication No. 125, 35 p.

- Steinitz, B., Tabib, Y., Gaba, V., Gefen, T. and Vaknin, Y., 2009. Vegetative micro-cloning to sustain biodiversity of threatened Moringa species. In Vitro Cellular and Developmental Biology-Plant, 45: 65-71.

- Tregubov, V. and Mobayen, S., 1970. Guide pour la carte de la vegetation naturelle de l Iran, University de Tehran, Bulletin no. 14, 22 p.

- Tsaknis, J., 1998. Characterisation of Moringa peregrina Saudi Arabia oil. Journal of Grasas Y Aceites, 49(2): 170-176.

- Zahran, M.A. and Willis, A.J., 2009. Plant and vegetation, the vegetation of Egypt, 2nd edition, Springer, 437 p.

- Zobeiri, M., 2007. Forest biometry. University of Tehran Publisher, 405 p.