| تعداد نشریات | 286 |
| تعداد نشریات سازمان | 84 |
| تعداد شماره‌ها | 2,872 |
| تعداد مقالات | 32,549 |
| تعداد مشاهده مقاله | 42,414,612 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 19,190,747 |
بازآفرینی شاخص پایداری حوزه آبخیز بر اساس چارچوب محرک-فشار-وضعیت-اثر-پاسخ در حوزه آبخیز بهشت آباد | ||
| پژوهش های آبخیزداری | ||
| مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 29 آذر 1403 | ||
| نوع مقاله: پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22092/wmrj.2024.365917.1586 | ||
| نویسندگان | ||
| رفعت زارع بیدکی* 1؛ شاهین درخشان2؛ سیامک خیبری3؛ هنریک چاوز4 | ||
| 1دانشکده علوم زمین و منابع طبیعی دانشگاه شهرکرد | ||
| 2کارشناس اداره کل منابع طبیعی استان چهارمحال و بختیاری دانشجوی دانشکده علوم زمین دانشگاه شهرکرد | ||
| 3دامشگاه فردوسی مشهد | ||
| 4استاد تمام دانشگاه برزیل | ||
| چکیده | ||
| مقدمه و هدف آبخیزهای سالم خدمات اکوسیستمی بسیاری در زمینه های مختلف چون اجتماعی و رفاه اقتصادی ارائه می دهند. بنابراین ارزیابی جامع حوزه های آبخیز از ضرورت‌های غیرقابل انکار مدیریت منابع آبخیز می‌باشد. ارزیابی جامع و آگاهی از وضعیت سلامت و پایداری حوزهآبخیز از ارکان اساسی آبخیزداری پایدار است. دستیابی به این آگاهی، نیازمند یک رویکرد کاملاً سیستمی وجامع‌نگر است. روش‌ها و مدل‌های متنوعی برای ارزیابی سلامت زیست‌بوم‌های مختلف توسط پژوهش‌گران حوزه محیط زیست و بوم‌شناختی ارائه شده است. آژانس‌های زیست‌محیطی، مدل‌هایی را برای بررسی تغییرات به وجود آمده در محیط زیست با رویکرد روابط انسان–محیط زیست تدوین نموده‌اند که ساده‌ترین آن‌ها مدل فشار - وضعیت - پاسخ می‌باشد. برای یک حوزهآبخیز با توجه به عوامل مختلف باید شاخص‌هایی تعریف و تعیین کرد که از طریق آن بتوان سلامت یا پایداری آبخیز را ارزیابی نمود و یا با استفاده از روش‌ها و روابط ریاضی وضعیت یک آبخیز را درجه بندی کرد. این پژوهش به دنبال ارائه یک شاخص چند بعدی در زمینه پایداری حوزهآبخیز است که بتواند تا حد ممکن ابعاد بیشتری از مولفه های سلامت و پایداری حوزهآبخیز را پوشش دهد. مواد و روش ها در راستای رسیدن به هدف این پژوهش، شاخص پایداری حوزهآبخیز با انتخاب معیارهای معرفی شده در چهار بعد هیدرولوژی (کمی و کیفی)، محیط زیست، زندگی و سیاست (HELP) تدوین شده است. چارچوب محرک-فشار-وضعیت-اثر-پاسخ (DPSIR) یک چارچوب منعطف و حمایتگر از رویکرد سیستم می‌باشد که جهت کمک به تصمیم‌گیرندگان در بسیاری از مراحل تصمیم‌گیری می‌تواند قابل استفاده شود. این چارچوب ابزاری ارزشمند برای سازمان‌دهی و ایجاد ارتباط با موضوعات پیچیده زیست‌محیطی می‌باشد و برای پرداختن به ابعاد مختلف شاخص در یک زنجیره علی-معلولی استفاده می‌شود که به شکل گیری ارتباط بین محققان، ذی مدخلان و سیاست گزاران کمک می کند. برای انتخاب زیرمعیارهای مناسبتر و گویاتر، از بین زیرمعیارهای متعدد، از مطالعات گسترده منابع علمی موجود و بحث و تبادل نظر با کارشناسان و خبرگان متعدد استفاده شده است. تمامی زیرمعیارها در چهار زیرحوزه از حوزهآبخیز بهشت‌آباد در استان چهارمحال و بختیاری ارزشیابی شده و نمرات نرمال شده در فاصله صفر تا یک به هر کدام اختصاص داده شده است. مقدار نهایی شاخص پایداری حوزهآبخیز با در نظر گرفتن وزن مساوی برای هر کدام از معیارها به روش میانگین حسابی به دست آمد. نتایج و بحث نتایج نشان داد وضعیت کل حوزهآبخیز بهشت‌آباد از نظر این شاخص متوسط (625/0) است و زیر‌حوزه‌های‌آبخیز اختلاف کمی با هم دارند. مطالعات شاخص پایداری حوزهآبخیز، با معیارهای مختلف کمک می‌کند تا نقاط ضعف و قوت هر منطقه تشخیص داده شود. با مقایسه این چهار زیرحوضه می‌توان نتیجه گرفت که پایداری زیرحوضه شهرکرد بیشتر و زیرحوضه کیار کمترین است. معیار محیط‌زیست در چهار زیرحوزه از حوزهآبخیز بهشت‌آباد امتیاز بالاتری کسب کرده است. نمره سیاست در هر چهار زیرحوزه محدوده مطالعاتی یکسان است چون معیارها در سطح ملی اندازه‌گیری شده اند. همچنین معیار زندگی نیز به دلیل بررسی زیرمعیارهایی که در سطوح کلان‌تر از زیرحوضه اندازه گرفته می‌شود، امتیازات نزدیک به هم کسب کرده است. از بین معیارها، معیار محیط زیست، امتیاز بیشتر و معیار زندگی و هیدرولوژی کمی امتیاز کمتر را کسب کرده‌اند. در چارچوب DPSIR مطالعه شده معیارهای مرتبط با اثر امتیاز بیشتر و معیارهای مرتبط با فشار امتیاز کمتری را از آن خود کرده‌اند. شاخص پایداری حوزهآبخیز به تفکیک در زیرحوزهآبخیز شهرکرد و کیار برابر با 67/0 و در زیرحوزهآبخیز بروجن 65/0 و در زیرحوزهآبخیز فارسان 61/0 می باشد. نتیجه گیری و پیشنهادها پایداری این حوزهآبخیز را می‌توان با بهبود زیر معیار هیدرولوژی، افزایش مشارکت مردم در بهبود شرایط حوزهآبخیز، آموزش جوامع در حفظ آب و افزایش نقش آفرینی جوامع محلی در برنامه های جنگل کاری بهبود بخشید. علاوه بر این، معیار محیط‌زیست را می‌توان از طریق کاشت درختان بیشتر و با محدود کردن سرعت شهرنشینی در حوزهآبخیز بهبود بخشید. با توجه به پایین بودن امتیاز معیارهای زندگی و سیاست و بالا بودن امتیاز محیط زیست می توان گفت جبر جغرافیایی حاکم بر منطقه به نفع حوزهآبخیز بوده است و صرفا مدیریت و سیایت های حاکم بر حوزهآبخیز درخور نمی باشند. این شاخص ابزار مناسبی، جهت تصمیم‌گیری مدیران حوزهآبخیز است. تنگناها و محدودیت‌ها با استفاده از این شاخص قابل‌شناسایی است که در این حوزهآبخیز در زمینه هیدرولوژی محدودیت‌هایی شناسایی شد. شناسایی این محدودیت‌ها ، فرصتی برای بهبود وضعیت فعلی حوزهآبخیز است که همکاری کارآمد بین نهادهای مختلف را می‌طلبد. WSI یک شاخص کل‌نگر است و پتانسیل بالایی برای اهداف مدیریت زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی دارد. در واقع می‌توان گفت که این ابزار اگر به‌طور منظم مثلاً هر 5 سال یک‌بار به کار گرفته شود می‌تواند توصیف مناسبی از تحول پایداری حوزهآبخیز را در اختیار مدیران و تصمیم گیران قرار می‌دهد. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| "استان چهارمحال و بختیاری"؛ "حوزهآبخیز بهشت آباد"؛ " سلامت حوزهآبخیز"؛ "هیدرولوژی" | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| Recreating of Watershed Sustainability Index (WSI) Based on Driving force-Pressure-State-Impact-Response Framework (Case Study: Beheshtabad Watershed) | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Rafat Zare Bidaki1؛ Shahin Drakhshan2؛ Siamak Kheybari3؛ Henrique Chaves4 | ||
| 1Geosciences & Natural Resources Department of Shahrekord University | ||
| 2Expert of natural resources & watershed management general office in Shahrekord Ph. D student of geosciences department in Shahrekord University | ||
| 3Ferdowsi University of Mashhad | ||
| 4Professor (Full) at University of Brasília Brazil | ||
| چکیده [English] | ||
| Introduction and Goal Healthy watersheds provide many ecosystem services in various fields such as social and economic welfare. Therefore, the comprehensive assessment of watersheds is one of the undeniable necessities of watershed resource management. A comprehensive assessment and understanding of the health and sustainability of watersheds are fundamental components of sustainable watershed management. Achieving this understanding requires a fully systematic and holistic approach. Various methods and models have been proposed by researchers in the fields of environmental science and ecology to evaluate the health of different ecosystems. Environmental agencies have developed models to examine changes in the environment through the lens of human-environment interactions, with the simplest being the pressure-state-response model. For a watershed, it is essential to define and determine indicators that can assess the health or sustainability of the watershed, or to rank the condition of a watershed using mathematical methods and relationships. This research aims to present a multidimensional indicator concerning watershed sustainability that can encompass as many aspects of health and sustainability as possible. Material and Methods To accomplish the objectives of this research, the Watershed Sustainability Index (WSI) has been developed through the selection of criteria categorized into four dimensions: hydrology (both quantity and quality), environment, life, and policy (HELP). The Driving force-Pressure-State-Impact-Response (DPSIR) framework serves as a versatile and supportive system approach that aids decision-makers across various phases of decision-making. This framework is instrumental in organizing and addressing complex environmental issues, facilitating connections among the different dimensions of the index within the causal chain, and fostering communication among researchers, stakeholders, and policymakers. To identify the most appropriate and representative sub-criteria from a range of options, comprehensive reviews of existing scientific literature and consultations with diverse experts were conducted. Each sub-criterion was assessed across four sub-basins of the Beheshtabad watershed in Chaharmahal-va-Bakhtiari province, with normalized scores ranging from 0 to 1 assigned to each. The overall score for the watershed sustainability index was derived by applying equal weights to each criterion through the arithmetic mean method. Results and Discussion The findings indicate that the overall status of the Beheshtabad Watershed is rated as average (0.625), with minimal variations observed among the sub-watersheds. Studies on the watershed sustainability index, utilizing various criteria, assist in pinpointing both the strengths and weaknesses of each area. At first, it can be concluded that Shahrekord sub-watershed has the most and Kiar sub-watershed has the least sustainability in comparison of the four sub-basins. Notably, the environmental criterion across the four watersheds of Beheshtabad has achieved superior scores. The policy score remains consistent across all four sub-watersheds, as the criteria are evaluated at the national level. Additionally, the living criteria have garnered similar scores due to the assessment of sub-criteria measured at the broader levels of the sub-watershed. Among the evaluated criteria, the Environment criterion received the highest score, while the Life and Hydrology criteria recorded the lowest. Within the analyzed DPSIR framework, the criteria associated with the Impact score received higher ratings, whereas those related to Pressure received lower ratings. The watershed sustainability index for the sub-watersheds of Borujen, Farsan, Kiar, and Shahrekord is recorded at 0.65, 0.61, 0.65, and 0.67, respectively. Conclusion and Suggestions The sustainability index of the Beheshtabad watershed can be enhanced by focusing on the hydrology sub-criterion, fostering greater community involvement in watershed improvement efforts, educating local populations on water conservation practices, and amplifying the participation of local communities in forestry initiatives. Furthermore, environmental quality can be bolstered through increased tree planting and by curbing the pace of urbanization within the watershed. Given the low ratings in the Life and Policy criteria alongside a high rating in the Environmental criterion, it can be inferred that the geographical determinism affecting the Beheshtabad watershed has contributed to an elevated Watershed Sustainability Index (WSI), indicating that the existing plans and policies are inadequate. This index serves as a valuable resource for watershed managers in their decision-making processes. It allows for the identification of bottlenecks and constraints, particularly in the hydrology sector of this basin. Recognizing these limitations presents an opportunity to enhance the current conditions of the basin, necessitating effective collaboration among various institutions. The WSI is a comprehensive index with significant potential for managing environmental, social, and economic aspects. Regular application of this tool, such as every five years, can furnish managers and decision-makers with a clear understanding of the watershed's sustainability trajectory. | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| "Beheshtabad watershed", "Chaharmahal-va-Bakhtiari Province", "Hydrology", "Watershed health" | ||
| مراجع | ||
|
| ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 41 |
||