تحلیل برنامه ارتقا کمی و کیفی و بهره‌وری تولید سیب‌زمینی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی

بیش‌ترین یافته قابل ترویج سیب‌زمینی به‌ترتیب با پنج مقوله به‌طور مشترک به مراحل قبل از کاشت و کاشت و داشت اختصاص یافته است. مرحله برداشت و پس از برداشت با دو مقوله در رتبه سوم قرار گرفته است. به نظر می‌رسد که اولویت سازمان تات برای ارتقاء کمی و کیفی و بهره‌وری تولید سیب‌زمینی نیز این‌گونه باشد. دو مقوله انبارمانی و بیماری، مواردی هستند که هم‌زمان در مراحل قبل از کاشت و کاشت و برداشت و پس از برداشت حائز اهمیت می‌باشند. در ادامه با رعایت اولویت‌بندی مشاهده‌شده، 10 مقوله شناسایی‌شده در قالب زیرمقوله، مفهوم، توصیه و برونداد با دقت بیش‌تری بررسی می‌شوند. در جدول ۲، پنج مقوله مربوط به مرحله قبل از کاشت و کاشت در تولید سیب‌زمینی جمع‌بندی و ارائه شده است. همان‌طور که از نتایج جدول ۲ پیداست، پنج مقوله انبارمانی، بذر گواهی‌شده، مدیریت عرضه، آبیاری و بیماری، بهره‌وری تولید سیب‌زمینی را تهدید می‌کنند که در این میان، مقوله بیماری پرتوجه­ترین موضوع می‌باشد.

تجمع نیترات، علف‌های هرز، بیماری، سرمای آخر فصل و ضایعات، 5 مقوله پراهمیت در مرحله داشت در تولید سیب‌زمینی می‌باشند و مدیریت صحیح آن‌ها می‌تواند باعث ارتقاء کمی و کیفی و بهره‌وری تولید سیب‌زمینی در کشور شود. در جدول ۳، این مقوله‌ها در قالب زیرمقوله، مفهوم، توصیه و برونداد ارائه شده‌اند. 

به‌منظور ارتقای کمی و کیفی و بهره‌وری تولید سیب‌زمینی، ضروری است که اقدامات لازم قبل از کاشت تا پس از برداشت انجام گیرد. فعالیت‌های انجام‌یافته در مراحل مختلف به یکدیگر ارتباط داشته و از یکدیگر متأثر می‌شوند. برای داشتن محصولی با کیفیت، عملکرد بیشینه و بهره‌ور رعایت نکات زیر لازم می‌باشد:

1. قبل از کاشت به‌منظور پیشگیری و کنترل بیماری‌های شایع (شانکر ساقه زیرزمینی، شوره سیاه، پژمردگی فوزاریومی، سیست طلایی و لکه موجی) از مواد مؤثر به‌صورت بذرمال استفاده شود.
2. استفاده از سوپر جاذب‌ها و بذرمال کردن با کود زیستی حاوی قارچ مایکوریزا، خسارت ناشی از تنش خشکی را کاهش می‌دهد.
3. کشت زمستانه ارقام بانبا و جلی در مناطق نیمه‌گرمسیری باعث افزایش عملکرد نسبت به ارقام سانته و ساوالان می‌شود.
4. کشت ارقام جلی و آگریا، عمر انبارمانی را افزایش داده و ضایعات را کاهش می‌دهد.
5. استفاده از آزمون خاک و مصرف بهینه کودهای نیتروژنه به‌همراه کود مرغی، تجمع نیترات را کاهش داده و علاوه بر بهبود خواص تغذیه‌ای و سلامت محصول، حاصلخیزی خاک را نیز ارتقا، می‌دهد.
6. مبارزه با علف‌های هرز با استفاده از متریبیوزین علاوه بر کاهش وزن خشک علف‌های هرز باعث افزایش عملکرد نیز می‌شود.
7. برای مبارزه با سفیدک کرکی یا دروغی، استفاده از قارچ‌کش زرین پرو پیشنهاد می‌شود. تأخیر در کاشت، نوع آبیاری و انتخاب ارقام مقاوم نیز به‌عنوان روش‌های مدیریتی توصیه می‌شود.
8. برای مقابله با سرمای انتهای فصل و سرمازدگی، محلول‌پاشی با مواد ضد سرما از قبیل: کلسیم و پتاسیم انجام شود.
9. تناوب زراعی، جلوگیری از کلوخ بستن، خاک‌دهی پای بوته، آبیاری منظم، برداشت به‌موقع، از بین بردن بقایای گیاهی و اشباع فرمونی با نصب تله، روش‌های مدیریتی مبارزه و کاهش خسارت بید سیب‌زمینی می‌باشند.
10. توجه به بلوغ فیزیولوژیکی بوته‌ها، رسیدگی غده‌ها، پوست‌گیری، سرزنی، قطع آبیاری، برداشت با دستگاه مناسب (سبزدشت) به‌همراه استفاده از انبار فنی باعث کاهش ضایعات و افزایش عمر ماندگاری می‌شود.
11. جداسازی و دفن غده‌های آلوده و نگهداری غده‌های خوراکی و بذری در انبارهای فنی در دماهای مناسب، روشنایی ضعیف و نصب تله‌های فرمونی باعث کاش ضایعات و خسارت ناشی از بید سیب‌زمینی می‌شود.
12. به‌منظور ارزیابی کمی برنامه کمی، کیفی و بهره‌وری تولید سیب‌زمینی سازمان تات در سطح مزرعه، چک‌لیست اولیه به‌شرح جدول ۵ پیشنهاد می‌شود. با استفاده از این جدول، به‌عنوان نقطه شروع ارزیابی کمی بهره‌وری و اصلاح مداوم آن، مدیریت چرخه بهره‌وری میسر شده و امکان آسیب‌شناسی بهتر برنامه ارتقای کمی و کیفی و بهره‌وری در مرحله اجرا فراهم می‌شود.

انتقال تجربیات مفید و افزایش سرعت پذیرش یافته‌های نوین به جامعه بهره­ برداران، اهدافی است که سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی (تات) از جمع‌بندی نتایج پروژه‌های پژوهشی در قالب یافته‌های قابل ترویج بخش کشاورزی و منابع طبیعی در پی آن می‌باشد. تهیه این مجموعه که به‌طور سالانه تهیه و منتشر می‌شود، نیازمند سرمایه‌گذاری فراوانی می‌باشد که مجموعه تات به‌طور پیوسته برای تولید آن انجام داده و می‌کوشد با انواع روش‌های مختلف به ترویج دانش‌های نوین و افزایش نفوذ ضریب دانش در بخش کشاورزی کمک کند. بی‌شک مخاطب اصلی تلاش‌های یادشده، عامل انسانی مؤثر در تولید یا همان مدیریت می‌باشد. افزایش ضریب دانش در هر سطحی با بهبود کیفیت تصمیم‌گیری به افزایش کمی و کیفی محصولات کشاورزی به‌همراه بهره‌وری منجر خواهد شد.

به‌منظور تصمیم‌گیری بهتر، ضروری است که نگاه نظام‌مند (سیستمی) در مجموعه‌های تولیدی تقویت شود. نگاه نظام‌مند به این معناست که بتوان اجزای شناخته‌شده نظام را هم‌زمان در تصمیم‌گیری در نظر داشته و روابط آن‌ها با یکدیگر و نظام‌های دیگر را بررسی و مطالعه کرد. نگاه نظام‌مند با شناسایی نقاط ضعف در هنگامی‌که توانایی ریشه‌یابی مسائل وجود ندارد، شرایط را برای سرمایه‌گذاری و توجه دقیق‌تر و بیش‌تر بر مراکز بحران فراهم می‌کند. روش تحلیل محتوی، فنی است که به توسعه نگاه نظام‌مند یاری می‌رساند. در این روش پس از در کنار هم قرار گرفتن اجزای نظام، از دریچه‌های مختلف به مجموعه موجود توجه شده و کارکرد کل نظام در کنار هم به‌منظور استفاده مفیدتر و تعدیلات لازم، تحلیل می‌شود. طبیعی است که هر اندازه خروجی‌های مجموعه تات بیش‌تر در عرصه به کار گرفته شوند، به همان اندازه اثربخشی و بهره‌وری سرمایه‌گذاری در تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی نیز افزایش خواهد یافت.

موارد مورد مطالعه در این پژوهش، 15 یافته مربوط به سیب‌زمینی از 20 یافته قابل ترویج ذیل برنامه ارتقاء کمی و کیفی و بهره‌وری تولید سیب‌زمینی و پیاز می‌باشد که در مجموعه یافته‌های قابل ترویج بخش کشاورزی و منابع طبیعی سال 1399 سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی (1) منتشر و در اختیار جامعه بهره‌برداران قرار گرفته است. در این مجموعه، در کل 376 یافته در 26 محور ارائه شده که یافته‌های مربوط به سیب‌زمینی حدود 4 درصد کل مجموعه می‌باشند.