معرفی نماتد سیست طلایی سیب‌زمینی(Globodera rostochiensis) و روشهای مبارزه با آن

نماتدهای سیست سیب‌زمینی تاکنون از 65 کشور دنیا در مناطق سیب‌زمینی‌کاری قاره‌های مختلف گزارش شده است (9). این نماتد دارای قدرت تولید مثلی بالایی است به‌طوری‌که روی ریشه ارقام حساس سیب‌زمینی در یک فصل زراعی جمعیت آن تا 70 برابر زیاد می‌شود و سیست‌های حاوی تخم در خاک‌های آلوده به مدت 30-20 سال قدرت زندگی را حفظ می‌کنند. زندگی این انگل با تفریخ لاروهای سن دوم از داخل تخم‌های موجود در سیست در اثر ترشحات ریشه میزبان (سیب‌زمینی، گوجه‌فرنگی، بادمجان و تاجریزی) شروع می‌شود. با وجود شرایط مساعد و ترشحات ریشه میزبان، 80% از تخم‌ها تفریخ و در غیر این‌صورت 30% تخم‌ها تفریخ می‌شوند. این انگل دارای 4 مرحله لاروی است. لارو سن یک در داخل تخم، پوست‌اندازی کرده و لارو سن دوم از تخم خارج می‌شود و به کمک استایلت خود و آنزیم‌های هضم‌کننده غدد مری، پوست ریشه را از نزدیکی نوک ریشه سوراخ کرده و وارد بافت ریشه می‌شود. لاروهای ماده از سن سوم شروع به متورم‌شدن کرده و با پاره کردن پوست ریشه، بدن گرد و کروی خود را در سطح ریشه نمایان می‌کنند در ‌حالی‌که سر و گردن آن‌ها برای تغذیه در داخل بافت ریشه است. ماده‌های جوان برای تولید تخم نیاز به جفت‌گیری دارند و تخم‌ها از بدن ماده خارج نمی‌شوند و در انتهای دوره زندگی ماده، بدن کروی آن پر از حدود 200 تا 500 تخم شده و با ضخیم شدن پوسته‌های سیست، می‌تواند تخم‌ها را در مقابل شرایط نامساعد محیطی زنده نگهداری کند (9).

گیتی و همکاران 1390 مناطق انتشار نماتد سیست طلایی در استان همدان را بررسی کردند و پس از بررسی گونه‌ی  Globodera rostochiensis (Wollenweber, 1923) Behrens, 1975  را تأیید کردند. در همین بررسی از بیش از 90 درصد بوته‌های آلوده به نماتد، قارچ عامل بیماری شانکر رایزوکتونیایی (Rhizoctonia solani) جداسازی شد. نتایج آخرین عملیات ردیابی (1399) که در کلیه مزارع سیب‌زمینی بذری و تجاری استان همدان انجام گرفت، نشان می‌دهد که فقط در منطقه کشت بهاره استان در شهرستان‌های بهار و همدان 8/63 درصد مزارع معادل 8932 هکتار مزرعه آلوده به نماتد وجود دارد. در هیچ‌یک از مزارع تجاری و بذری استان در شهرستان‌های اسدآباد، کبودراهنگ، رزن، فامنین و تویسرکان نماتد سیست طلایی سیب‌زمینی دیده نشد (3).

گیتی و همکاران 1398 اثر دوزهای مختلف سم متام‌سدیم برای کنترل نماتد سیست طلایی سیب‌زمینی در همدان را گزارش کردند. بر این اساس، مقادیر 1100 و 1600 لیتر در هکتار از ترکیب تجاری (35%) را روی مرگ و میر تعداد تخم و لارو در شرایط مزرعه گزارش کردند (5).

گیتی و همکاران طی سال‌های 1388-1393 تأثیر کشت گیاهان زراعی رایج منطقه در کنترل نماتد سیست طلایی سیب‌زمینی G. rostochiensis را در مزرعه‌ی آلوده به سیست بررسی کردند. در این آزمایش، تناوب شامل: جو، ذرت، گندم، یونجه، سیر، کدوی آجیلی، خیار، گشنیز، کلزا و سیب‌زمینی بررسی‌ شد. طبق نتایج، تناوب زراعی تأثیر معنی‌داری در کاهش جمعیت نماتد و افزایش عملکرد سیب‌زمینی داشت. تناوب خیار، سیر، کدوی آجیلی، گندم و سیب‌زمینی بهترین تناوب در کاهش جمعیت نماتد بود (4).

گیتی و همکاران طی سال‌های 1390 تا 1394 روش آفتاب‌دهی خاک (soil solarization) با استفاده از ورقه‌های پلی‌اتیلن شفاف را برای کنترل نماتد سیست طلایی سیب‌زمینی بررسی کردند. مدت زمان هشت هفته آفتاب‌دهی در تلفیق کود مرغی منجر به کاهش جمعیت نماتد به میزان 88 درصد نسبت به شاهد آلوده شد (5).

گیتی و همکاران 1398، کارآیی سم ولوم برای کنترل نماتد سیست طلایی سیب‌زمینی را بررسی کردند. نماتدکش ولوم ( Fluopyram SC 40%) تولید شرکت بایر آلمان به‌مقدار 1250 میلی‌لیتر در هکتار در کنترل نماتد سیست طلایی سیب‌زمینی علاوه ‌بر افزایش کمیت و کیفیت محصول، جمعیت را کاهش داد (5).

علاوه بر سموم ذکرشده، نماتدکش‌های نماتوفوس (گرانول fostiazate GR 10% تولیدشده در شرکت Beta Chemicals Ltd. کشور چین) به‌‌مقدار 25 کیلوگرم در هکتار، نماکیک گرانول 5/1% (ایمیسیافوس) تولید اگروکانشو ژاپن به‌‌میزان 150 الی 200 کیلوگرم در هکتار و نماتورین (Fosthiazate 10% تولیدشده در شرکت IBE   کشور بلژیک) به‌مقدار 36 کیلوگرم در هکتار طی سال‌های اخیر به‌منظور کنترل نماتد سیست سیب‌زمینی، آزمایشات لازم را گذرانده و مجوز ثبت دریافت کرده‌اند (5).

روش‌های مختلفی به‌خصوص به‌صورت تلفیق چند روش با هم برای کنترل نماتد سیست طلائی استفاده می‌شود که شامل:

1- تناوب زراعی

            با توجه به کم بودن تعداد میزبان‌های این انگل، تناوب زراعی با گیاهان غیر میزبان به مدت کمینه سه سال و مبارزه با علف‌های هرز خانواده بادمجانیان (Solanaceae) و شخم تابستانه در دوره تناوب، بهترین و مؤثرترین روش عملی کنترل نماتد می‌باشد. در بهترین حالت ممکن، اگر در مزرعه‌ای با شرایط بیولوژیک مناسب به‌خاطر وجود عوامل بیولوژیک بومی و درصد مواد آلی خوب در خاک، جمعیت آلودگی اولیه نماتد کم و در حد 50 تخم و لارو در گرم خاک باشد، لازم است کمینه به مدت سه و نیم سال تناوب زراعی اعمال شود تا اینکه جمعیت در این مزرعه به پایین‌تر از آستانه خسارت یعنی حدود 15 تخم و لارو در گرم خاک برسد. کشت گیاهانی مانند سیر، باقلا، جو و گندم، کلزا، کدوی آجیلی، خیار و یونجه تأثیر خوبی در کاهش جمعیت نماتد دارند.

2- کاشت ارقام سیب‌زمینی مقاوم به نماتد

کاشت ارقام سیب‌زمینی مقاوم به نماتد یکی از بهترین روش‌های پیشگیری از خسارت نماتد می‌باشد ولی باید دقت داشت که کشت پی‌درپی یک رقم مقاوم در منطقه، ممکن است منجر به شکستن مقاومت رقم مورد نظر و یا ایجاد پاتوتیپ‌های بیماری‌زای جدید نماتد شود. بنابراین لازم است تا کشاورزان منطقه با انتخاب ارقام مقاوم مناسب برای منطقه در یک برنامه‌ی مدیریت چندساله‌ی بیماری با مشکل مقابله کنند. متأسفانه رقم مارفونا که در منطقه شهرستان بهار کشت می‌شود، یکی از حساس‌ترین ارقام نسبت به نماتد است و لازم است حتماً از کشت این رقم در مزارع آلوده اجتناب شود. ارقام سیب‌زمینی دزیره، ساوالان، جیلی، ساگیتا و پانامرا به نماتد حساس هستند. به‌عنوان ارقام مقاوم نسبت به نماتد می‌توان از ارقام بانبا، سانته، آنوشا، کلمبا، کایزر، فابولا، آتلانتیک، آئولا، کاردینال، کنکورد، دیامانت، فیانا، فرسکو، هرتا، لیدی روزتا، موندیال، مورن و پیکاسو نام ‌برد (شکل 3).

 3- کاربرد نماتدکش‌ها:

استفاده از نماتدکش‌ها برای کنترل نماتد طلایی با توجه به قیمت بالای آن‌ها، دوز بالای مورد نیاز برای کنترل و آلودگی‌های شدید زیست‌محیطی که به‌دنبال دارند، فقط در موارد قرنطینه‌ای و لکه‌های آلوده امکان‌پذیر و قابل انجام است. از نماتدکش‌های مؤثر روی سیست، می‌توان از گاز متیل برماید (به‌میزان 480 تا 1560 کیلوگرم در هکتار) و سم متام سدیم (به‌میزان 100 لیتر در هکتار) در زیر پوشش پلاستیکی نام برد. هم‌چنین نماتدکش ولوم که به‌میزان 1250 سی‌سی در هکتار طی دو مرحله (مرحله اول یک هفته پس از کاشت و مرحله‌ دوم یک ‌ماه پس از کاشت) به‌شکل محلول در آبیاری بارانی به‌کار می‌رود. سایر نماتدکش‌ها از جمله: فوستیازیت، نماکیک، نماتورین، ترویگو و اگریفلکس نیز در بازار تجاری ایران موجود بوده و لازم است در هر مورد خاص با مشورت کارشناس گیاه‌پزشکی از آن‌ها استفاده کرد.

4- استفاده از گیاهان تله:

این روش خاص در مزارع قرنطینه قابل توصیه است و در این روش می‌توان با کشت سیب‌زمینی یا گیاه تاجریزی در مزرعه و البته شخم و از بین بردن محصول 50 روز پس از کاشت باعث از بین رفتن درصد زیادی از سیست‌های موجود در خاک شد. با ‌توجه به این‌که چرخه زندگی نماتد از زمان تفریخ تخم‌ها تا تشکیل سیست بالغ حدود 90 روز طول می‌کشد، معدوم کردن محصول آلوده در روزهای 45-60 روز پس از کشت میزبان حساس علاوه بر تفریخ بیش‌تر اینوکولوم موجود در خاک، باعث از بین رفتن لاروهای سنین مختلف می‌شود. در انگلستان سیب‌زمینی رقم خیلی متحمل Cara با تراکم بالا کشت شده و بعد از شش هفته، محصول شخم زده و از بین برده می‌شود. در این مورد باید دقت شود که از بین بردن محصول قبل از تشکیل تخم صورت بگیرد. یک گونه گیاه تاجریزی به نام Solanum sisymbriifolium در هلند، اصلاح و اهلی شده و به‌صورت تجاری عرضه شده‌است که دارای ترشحات ریشه‌ای تحریک‌کننده تفریخ تخم‌هاست ولی در مقابل نفوذ لاروها مقاومت کامل دارد. کشت این علف به‌عنوان گیاه تله قبل از زراعت سیب‌زمینی منجر ‌به کاهش شدید جمعیت سیست در خاک شده به‌علاوه مقدار 10-12 تن در هکتار، کود سبز به خاک می‌افزاید.

5- آفتابدهی خاک:

روش آفتاب‌دهی خاک (soil solarization) با استفاده از ورقه‌های پلی‌اتیلن شفاف برای کنترل نماتد سیست طلایی سیب‌زمینی بسیار مؤثر است و با توجه به این‌که مناطق کشت سیب‌زمینی بهاره استان همدان طی ماه‌های تیر، مرداد و شهریور خالی و عاری از کشت هستند، می‌توان با موفقیت از این روش استفاده کرد. به کشاورزان توصیه می‌شود که با مشاهده‌ی لکه‌های آلوده به نماتد طی فصل زراعی در تابستان، فقط روی قسمت لکه را پلاستیک کشیده و تا حد زیادی از گسترش آلودگی نماتد و بزرگ‌تر شدن لکه‌ی آلوده برای سال بعد پیشگیری کنند (شکل (4)).

 6- روش‌های قانونی و قرنطینه:

آستانه خسارت اقتصادی تحمل آلودگی خاک به نماتد سیست طلایی بسته به منطقه و شرایط زارع و شرایط اقتصادی و نوع پاتوتیپ موجود در منطقه متفاوت است. با توجه به مطالعات انجام‌شده، میزان آلودگی فعلی مزارع آلوده کشور، حدود 13/2 سیست یعنی معادل 100 تخم یا نوزاد در یک گرم خاک است که با بیشینه میزان آلودگی قابل پذیرش در دنیا (15 نوزاد یا تخم در گرم خاک) تفاوت چشمگیری دارد و در صورت کم‌توجهی به این موضوع، در سال‌های آینده خسارت جبران‌ناپذیری به زراعت سیب‌زمینی کشور وارد می‌شود. بنابراین به کشاورزان توصیه می‌شود تا از هرگونه جابجایی خاک و مواد گیاهی بین مزارع آلوده خود‌داری کنند؛ قبل از ورود ماشین‌آلات کشاورزی به مزرعه حتماً با فشار آب نسبت به شستشو و تمیز کردن ماشین‌الات اقدام کنند (شکل 5)؛ از کشت سیب‌زمینی رقم مارفونا و سایر ارقام حساس به نماتد ممانعت کنند؛ سیب‌زمینی تولیدشده در مناطق آلوده فقط برای مصرف خوراکی یا صنایع تبدیلی بوده و باید تا حد ممکن عاری از خاک و بقایای گیاهی شده و با مواد ضد جوانه‌زنی تیمار شوند و گواهی حمل و نقل از اداره حفظ نباتات داشته باشند. نقل و انتقال کلیه محصولات کشاورزی در مناطق آلوده باید زیر نظر قرنطینه باشد. بذر سیب‌زمینی تولیدی در مناطق آلوده فقط در همان مناطق استفاده ‌شود و مزارع بذری شدیداً از نظر عدم وجود سیست در مزرعه و در توده‌های بذری کنترل شوند.

7- تقویت زراعی محصول و کود‌دهی مزرعه:

عملیات کشاورزی مناسب شامل: شخم و آماده‌سازی زمین، استفاده از کودهای دامی و مرغی مناسب؛ کود‌دهی قبل از کاشت شامل: کودهای ازته، فسفاته و پتاسه (براساس نتایج آزمایش خاک قبل از کاشت) و به‌خصوص استفاده از کودهای گوگردی به‌صورت گوگرد گرانوله یا پودری قبل از کاشت بسیار مؤثر است. کشت به‌موقع و در عمق مناسب با استفاده از بذور گواهی‌شده و عاری از سایر بیماری‌های گیاهی، ضدعفونی غده‌های بذری با استفاده از قارچ‌کش‌های مناسب در زمان کاشت، آبیاری به‌موقع مزرعه و مبارزه با علف‌های هرز و کاربرد کودهای مناسب مانند اسیدهای هیومیک و اسیدهای فولویک، گوگرد و کودهای پتاسه محلول در زمان آبیاری طی فصل رشد تأثیر بسیار زیادی در تقویت بوته و جلو انداختن رشد محصول داشته و به‌اصطلاح موجب فرار از بیماری می‌شود.