مدیریت مصرف آب و کاهش خسارت آفات و بیماری‌های مهم سیب زمینی با کشت تأخیری سیب زمینی در استان همدان

نتایج کاربردی حاصل از آزمایش به صورت زیر بود:

1- مقدار حجم آب مصرفی در کشت تأخیری 3593 متر مکعب در هکتار و در کشت بهاره یا تابستانه 6535 متر مکعب در هکتار بوده است. کارآیی مصرف آب در کشت تاخیری به میزان 68/11 کیلوگرم در مترمکعب و در کشت بهاره یا تابستانه 09/7 کیلوگرم به ازاء هر متر مکعب آب مصرفی بوده است (نمودار 1). به این مفهوم که جهت تولید هر کیلوگرم سیب­زمینی با تاریخ کشت معمول  141 لیتر آب و با کشت تاخیری جهت تولید هر کیلوگرم غده سیب زمینی 85 لیتر آب مصرف شده است.  

2- از میزان جمعیت آفات مهم از جمله کنه، شته، زنجرک و به خصوص مگس سفید در کشت تاخیری در مقایسه با تاریخ کشت معمول به صورت قابل توجهی کاسته شد. این مقدار از کاهش در جمعیت آفات مهم در حدود 45 تا 50 درصد متغیر بود و به طور مشخص جمعیت  سفیدبالک در کشت تاخیری در مقایسه با کشت معمول 51 درصد کاهش پیدا کرد  (نمودار 2).

3- درصد آلودگی غده­ها به بیماری اسکب و همچنین خسارت بیماری مهم رایزکتونیا در کشت تأخیری به میزان قابل توجهی پائین­تر از غده­های حاصل از تاریخ کشت معمول بود. کاهش میزان آلودگی غده­های سیب زمینی به دو بیماری اسکب و رایزکتونیا در کشت تأخیری در مقایسه با کشت معمول به ترتیب به میزان 81 و 22/54 درصد بود ( نمودارهای 3 و 4).

4- رقم سانته از نظر عملکرد کل غده در کشت معمول یا بهاره عملکردی معادل 35/46 تن در هکتار و در کشت تأخیری معادل 42 تن برخوردار شد که تفاوت حاصله 35/4 تن در هکتار می­باشد (نمودار 5).

5- در تاریخ کشت معمول نسبت به کشت تاخیری غده کوچک کمتری تولید شد. اما در اندازه غده­های تولیدی در اندازه متوسط و بذری تفاوتی بین دو تاریخ کشت ایجاد نشد و در دو تاریخ کشت معمول و با تاخیر، تعداد غده تولیدی در اندازه بذری (35 تا 55 میلی­متر) یکنواخت بود (نمودار 6 و 7).

6- در کشت بهاره یا تابستانه غده­های درشت بیشتری نسبت به کشت تاخیری تولید شد (نمودارهای 8).

7- در مجموع  اگرچه در کشت تأخیری و در رقم سانته عملکرد کل به میزان  35/4 تن در هکتار نسبت به کشت بهاره یا تابستانه کاهش داشته است، اما در مقابل با تولید هر کیلوگرم سیب زمینی در کشت تاخیری نسبت به کشت تابستانه 056/0 متر مکعب یعنی 56 لیتر آب کمتری مصرف شده است.

کمبود و کاهش تدریجی منابع آب در استان همدان سبب شده که این استان یکی از مناطق بحرانی کشور در ذخایر آب­های زیرزمینی محسوب شود. محدودیت بارش سالیانه (میانگین کمتر از 350 میلی­متر)، توزیع زمانی نامناسب و از طرفی اهمیت زیاد سیب‌زمینی در این استان ایجاب می‌کند که راهکارهای لازم در جهت مصرف بهینه آب نظیر توسل به کشت تاخیری، استفاده از مالچ و سوپرجاذب ها، عمق مناسب کشت و ... با در نظر گرفتن پایداری تولید این محصول به­ کار برده شود (2). با توجه به شرایط آب و هوایى هر منطقه، ویژگی­های خاک و نوع سامانه آبیاری در کشت بهاره و تابستانه سیب‌زمینی حدود 3500 تا 8000 مترمکعب در هکتار آب مصرف می‌شود (11). تغییر اقلیم  یا «گرمایش زمین»  چالشی جهانی و تهدیدی جدی برای محیط زیست کره‌ی زمین به شمار می رود که به اذعان کارشناسان این حوزه، عمده ترین دلیل آن شدت یافتن فعالیت‌های صنعتی و در کنار آن بهره‌برداری نادرست از منابع تولید در کشاورزی میباشد. علاوه بر افزایش محسوس دمای هوا، نوسانات شدید دما، بارش‌های نامتوازن و بهم ریختن الگوی بارش باران و برف، وقوع سیل و وزش نابهنگام بادهای محلی همگی از عوارض ناشی از تغییر اقلیم می‌باشند (7). کشور ما و به تبع آن استان همدان از این قاعده مستثنی نبوده و گزارش شده است که در استان همدان با افزایش بیشینه دما، کاهش رطوبت نسبی و افزایش در میزان تبخیر و تعرق (ضریب خشکی) نیاز آبی محصولات زراعی در سال‌های اخیر افزایش پیدا کرده و از پتانسیل نهایی عملکرد در آنها کاسته است (2). تاریخ کشت معمول در کشت بهاره و تابستانه که بیش از 60 درصد از سطح زیر کشت تولیدی سیب زمینی را در استان همدان به خود اختصاص داده است، در خردادماه انجام گرفته و در اواسط آن به حداکثر رسیده و نهایتا تا اوایل تیرماه به طول می­انجامد. با کشت در این دوره  زمانی، سیکل رشدی سریع و ذخیره سازی در سیب زمینی به اوایل تا اواسط مرداد  محدود میگردد. ضمن اینکه در این دوره رطوبت نسبی هوا در منطقه به زیر 10 درصد افت کرده و گیاه سیب زمینی با بیشترین ضریب تبخیر و تعرق مواجه خواهد شد. هر دو این عوامل شرایطی را ایجاد میکنند که از قابلیت ذخیره­سازی و عملکرد نهایی سیب زمینی کاسته شده و عملا در صورت کمترین اعمال تنش گیاه سیب زمینی به ناهنجاری رشدی مواجه شود. در نتیجه از میزان کارآیی مصرف آب و بهره وری آن به شدت کاسته می­شود. به نظر می‌رسد با تأخیر در کاشت سیب‌زمینی در استان همدان، مرحله بحرانی از رشد سیب زمینی (ذخیره‌سازی در غده) با افزایش ناگهانی دما در استان (تیر و اوایل مرداد) مصادف نشده و در عین حال نیاز آبی سیب زمینی نیز کاهش یابد. با کشت تاخیری سیب­زمینی در نواحی معتدل کشور، مقدار مصرف آب می­تواند به کمتر از 30 تا 40 درصد میزان کنونی کاهش یابد. این امر استفاده بهینه و حداکثر بهره‌وری از منابع آبی را امکان‌پذیر می­سازد. ضمن اینکه با افزایش بهره­وری مصرف آب به پایداری تولید محصول سیب زمینی در مناطق عمده کشت آن و بویژه در استان همدان و مناطقی مشابه که با بحران مصرف آب و کاهش شدید منابع آبی مواجه هستند، کمک می­نماید. همچنین با تأخیر در کاشت سیب­زمینی و پرهیز از برخورد مرحله رشد و غده­سازی با تنش حرارتی،  قدرت رشد در سیب زمینی که گیاهی حساس به تنش می­باشد، افزایش پیدا کرده و در نتیجه  منجر به افزایش قدرت رقابتی محصول با آفات و بیماری­های مهم می­گردد. که این امر می­تواند نقش مهمی در کنترل جمعیت آفات و نیز جلوگیری از بروز بیماری­های مهم در سیب­زمینی داشته باشد (10 و 12). همچنین میزان آلودگی سیب زمینی به بیماری مهم رایزکتونیا در تاریخ کشت­های زودهنگام در منطقه همدان بالا بوده و دمای پائین خاک در موقع کاشت شرایط مناسبی برای توسعه این بیماری فراهم می­نماید. با تأخیر کشت سیب زمینی و انجام پیش جوانه­دار کردن تا حدود زیادی می­توان از میزان خسارت و آلودگی به این بیماری کاست.

بررسی به صورت پروژه تحقیقاتی در ایستگاه تحقیقات کشاورزی اکباتان به اجرا درآمد. رقم مورد استفاده شامل رقم سانته بود که رقمی با گروه رسیدگی نیمه زودرس می­باشد. آزمایش در دو تاریخ کشت معمول (20 خردادماه) و کشت تاخیری در 30 تیرماه انجام شد. تهیه زمین و کلیه عملیات زراعی مورد نظر در دو کشت معمول و تاخیری به صورت یکسان انجام گرفت و در هر دو تاریخ کاشت، غده­ها با فاصله ردیف و بوته (25×75 سانتی­متر) و به صورت مشابه با دستگاه سیب­زمینی کار دو ردیفه کشت شدند. سیستم آبیاری به صورت نواری قطره‌ای با لوله‌های 16 میلی‌متری با فاصله قطره‌چکان‌های 33 سانتی متر ( بر روی پشته) اجرا شد. میزان آب مصرفی در هر دو تاریخ کشت نیز بر اساس نیاز آبی سیب زمینی محاسبه و از طریق سیستم آبیاری اعمال و تعداد دفعات آبیاری و میزان آب مصرفی با کنتور حجمی ثبت و یادداشت گردید. در زمان برداشت با اندازه­گیری عملکرد در هر یک از ارقام و داشتن حجم آب مصرفی کارایی مصرف آب  با حاصل تقسیم عملکرد بر حجم آب مصرفی محاسبه شد. که عملکرد حاصله به کیلوگرم در هکتار و آب مصرفی به متر مکعب در هکتار برآورد گردید که در این صورت کارآیی مصرف آب به صورت کیلوگرم بر متر مکعب تعیین گردید.