‌عملیات خاک‌ورزی مناسب برای مزارع تولید سیب‌زمینی

تاکنون هدف اصلی در تولید کشاورزی، عمدتاً بر افزایش عملکرد متمرکز بوده است. در حالی که، امروز تولید اقتصادی و پایدار با توجه به بهبود کیفیت محصول، کاهش مصرف نهاده‌ها، حفظ منابع طبیعی و محیط­زیست از اهمیت بیشتری برخوردار است (10). امروزه بهره­برداری غیراصولی از خاک، سبب بروز مشکلات عدیده زیست­­محیطی برای انسان شده است. طبق تحقیقات بعمل آمده، حدود 350 میلیون هکتار از اراضی جهان در اثر اجرای عملیات خاک­ورزی شدید و نامناسب دچار فرسایش و تخریب شده است. میزان کل فرسایش خاک در جهان 26 میلیارد تن تخمین زده می­شود و سهم ایران از آن در حدود 2 میلیارد تن می­باشد که زنگ خطر جدی برای بخش کشاورزی کشور می­باشد. عملیات خاک­ورزی شدید باعث از دست رفتن خاک از طریق فرسایش آبی و بادی­، افت کیفیت خاک و از همه مهم­تر کاهش مواد آلی خاک می­­شود. کشاورزی حفاظتی یک راه حل اساسی برای حفظ خاک و مقابله با خشک­سالی است (1). یکی از عوامل مهم که در پذیرش روش‌های خاک‌ورزی حفاظتی از طرف کشاورزان در کوتاه مدت نقش دارد، منافع آنی تاثیر این روش‌ها بر عملکرد محصول است. به طوری که برخی پژوهشگران معتقدند برای اینکه یک سیستم کشاورزی (مثلاً خاک‌ورزی حفاظتی) بتواند به وسیله تولیدکنندگان مورد پذیرش قرار گیرد، باید از نظر اقتصادی (عملکرد محصول) نیز قابلیت رقابت با سیستم مرسوم را داشته باشد (9).

شدت بالای تبخیر از سطح خاک به علت درجه حرارت بالای محیط و پایین‌ بودن رطوبت نسبی هوا، فقیر بودن خاک از نظر مواد آلی و ناپایداری ساخمان خاک از شاخصه‌های اصلی مناطق خشک و نیمه خشک ایران محسوب می‌شود. به نظر می‌رسد در یک مدیریت منطقه‌ای، عملیات خاک‌ورزی حفاظتی در صورت عدم تاثیر منفی بر عملکرد محصول می‌تواند به مثابه روش در بهبود شرایط اشاره‌شده موثر باشد. سیستم­های تولید سیب­زمینی به دلیل خاک­ورزی شدید و تولید مقدارکم بقایا اغلب موجب فرسایش خاک می­شوند. بنابراین پشتیبانی و توانمندسازی کشاورزان به عنوان ارکان اصلی سیستم­های تولید کشاورزی جهت جلوگیری از تخریب و فرسایش خاک به عنوان مهم­ترین منبع تولید، ضرورتی اجتناب ناپذیر است. به­کارگیری توصیه­های این دستورالعمل به کاهش عملیات آماده­سازی زمین، حفاظت خاک و پایداری تولید در مناطق کاشت سیب­زمینی کمک می­کند.

سیب­زمینی یکی از مهم­ترین محصولات زراعی دنیا است و از نظر اهمیت غذایی، بعد از گندم، برنج و ذرت مقام چهارم را داراست (2). عملیات آماده­سازی زمین بخش مهم تولید محصولات کشاورزی است. در دهه‌های اخیر روش­های خاک‌ورزی با هدف به حداقل رساندن صدمات محیطی به سمت کاهش چشم‌گیر در عمق شخم و تعداد عملیات جهت‌گیری شده است. با اجرای عملیات خاک‌ورزی حفاظتی شرایط بهینه برای رشد و نمو محصول فراهم ‌می‌گردد (4). گزارشات نشان می‌دهد در حدود 60 درصد انرژی مکانیکی مورد مصرف در کشاورزی مکانیزه، مربوط به عملیات خاک‌ورزی می‌باشد. دقت در نوع استفاده از ادوات و مراتب ورود به مزرعه برای هر نوع از ادوات خاک‌ورزی دارای اهمیت بالایی است (8).

حیدری و همکاران (1396) گزارش کردند که گاوآهن قلمی موجب کاهش شدت خاک­ورزی می­شود و به همین علت خاک پودر نمی­شود و به وسیله باد و آب از بین نمی­رود. همچنین نتایج گزارش آنها نشان داد که استفاده از گاوآهن قلمی و گاوآهن برگرداندار اثر یکسانی بر عملکرد سیب­زمینی دارند. چون سیب­زمینی در خاک سبک بهتر رشد می­کند و شخم با گاوآهن قلمی در این نوع خاک امکان­پذیر است، لذا استفاده از آن می­تواند ضمن کاهش شدت خاک­ورزی، میزان تولید را نیز حفظ کند (3).ساعتی (1378) به منظور دستیابی به روش مناسب خاک‌ورزی جهت کشت سیب‌زمینی، روش رایج منطقه را با سه روش پیشنهادی (که در آن‌ها از گاوآهن چیزل با توجه به مزایای آن نسبت به گاوآهن برگرداندار از قبیل کاهش تراکم خاک،کنترل فرسایش و هزینه­های خاک‌ورزی استفاده شده بود) مورد مقایسه قرارداد. نتایج حاصل از سه سال اجرای طرح نشان داد که اگر چه تیمارهای خاک‌ورزی اثر معنی‌داری بر عملکرد محصول نداشتند، ولی تیمار استفاده از گاوآهن چیزل با توجه به مزایای ذکر شده توصیه شد(4).

در یک آزمایش 3 ساله، اثر خاک­ورزی مرسوم وکم­خاک‌ورزی بر تولید سیب­­زمینی بررسی شد. نتایج نشان داد روش خاک­ورزی بر عملکرد کل و وزن مخصوص غده سیب­زمینی معنی‌دار نبود. علاوه بر این میزان اندازه غده‌ها در 2 سال از 3 سال آزمایش معنی‌دار نبود. عملکرد محصول و میزان غده‌های درشت در سال اول آزمایش از 2 سال بعدی بیشتر بود. بطورکلی نتایج 3 ساله آزمایش نشان داد که اثر روش خاک‌ورزی بر عملکرد و اندازه غده سیب­زمینی معنی­دار نبود (5).  

کارتر و همکاران (2005)  در مطالعه‌ای اثر چهار روش خاک‌ورزی؛ 1- شخم رایج با گاوآهن برگردان‌دار در پاییز+ خاک‌ورزی ثانویه در بهار، 2- شخم رایج با گاوآهن برگردان‌دار در بهار و خاک‌ورزی ثانویه در بهار، 3- شخم رایج با گاوآهن چیزل در پاییز+ خاک‌ورزی ثانویه در بهار و 4- خاک‌ورزی حفاظتی در بهار را بر عملکرد سیب‌زمینی و خصوصیات خاک در یک دوره سه ساله بررسی کردند. نتایج مطالعات آنها نشان داد که خاک‌ورزی حفاظتی را می‌توان جایگزین خاک‌ورزی مرسوم کرد، زیرا این روش، بر عملکرد سیب‌زمینی و کیفیت خاک اثر منفی نداشت (6).