بررسی کارایی فرمون تولید داخل بید سیب زمینی، برای شکار انبوه در مزرعه

دانش ساخت فرومون ایرانی بید سیب ­زمینی، در اختیار مؤسسه گیاه ­پزشکی کشور است (شکل 3) و در این مقاله مورد بحث نمی ­باشد. فرومون پس از ساخت، داخل بسته­ های آلومینیومی قرار داده می­شود. مزیت پوشش آلومینیومی طعمه، مقاومت آن نسبت به نور، آب، هوا و مواد موجود در محیط می­ باشد. از نظر ظاهری، هر طعمه یک تکه لوله یا کپسول پلاستیکی کوچک در حدود یک سانتی­متر است که جنس آن در ابعاد میکروسکوپی دارای تخلخل می­باشد. این پلاستیک چون مدت معینی داخل مواد شیمیایی نگه­داری می­شود، مقدار کمی (1/0 میلی­گرم) از مواد فرومونی را جذب می­کند و اگر بسته آلومینیومی باز شود، این فرومون به ­تدریج (مثلاً در مدت یک ماه) در معرض هوا آزاد می­ گردد.

در این بررسی، کارایی فرومون ایرانی (با غلظت 0/1 میلی­گرم برای هر طعمه) با فرومون خارجی تولید شرکت راسل آی پی ام^[1] (شکل 3 چپ)، مقایسه شد. برای این کار، ابتدا یک مزرعه آلوده به آفت بید سیب ­زمینی با مساحت حداقل یک یا دو هکتار لازم است. تله ­ها باید در سطح خاک روی پشته سیب­زمینی قرار داده شوند. هر تله شامل یک تشتک آب پلاستیکی در ابعاد 50×50 سانتی­متر به ارتفاع 22 سانتی­متر می­باشد که نصف آن با آب پر شده است. به این نوع تله­ها، تله آبی ـ فرومونی گفته می ­شود. فاصله تله­ها از یکدیگر باید 15 الی20 متر باشد. باید چینش تله ­ها طوری باشد که همه مزرعه را پوشش بدهد ولی در حاشیه­ ها و مسیر رفت و آمد ماشین­های کشاورزی نباشند. بهتر است، داخل آب چند قطره مایع ظرف‌شویی یا صابون اضافه گردد تا حشرات زودتر داخل آب غرق شوند. طعمه را باید در داخل تله قرار داد ولی باید روی یک پایه باشد تا زیر آب نرود. برای این کار می ­توان یک گلدان کوچک را به‌طور وارونه به‌عنوان پایه در وسط ظرف تله قرار داد.

آلودگی به این آفت در اکثر مناطق مهم سیب­ زمینی‌کاری کشور وجود دارد و شدت آلودگی در مناطق گرمسیری بیشتر است (1) و خسارت بید در بعضی کشورها تا 70 درصد نیز گزارش شده است (2). این حشره در انبارهای گرم، در سراسر سال فعال است ولی در شرایط نسبتاً سرد و خنک، به‌صورت لارو کامل در داخل غد ه­های سیب‌زمینی، بقایای بوته ­ها و گیاهان میزبان و سایر پناهگاه ­ها به‌سر می ­برد. در بهار روی برگ سیب­ زمینی یا گیاهان میزبان دیگر تخم ­ریزی می­کند. لاروها در برگ­ها ابتدا لکه­ های سیاه‌رنگی ایجاد می­ کنند و سپس وارد ساقه شده و طی 2 تا 3 هفته، تغذیه خود را به پایان می­ رسانند. پیله در داخل برگ­های خشک و بقایای گیاهی یا داخل ساقه و غده تشکیل می ­شود. حشره کامل یک هفته تا 10 روز بعد، از پیله شفیرگی خارج می ­شود. در سال­های گرم، خسارت آفت بیشتر است. حشرات کامل نسل آخر با وارد شدن از طریق ترک­ خوردگی خاک (سله)، تخم­های خود را در خاک یا روی غده­ ها قرار می‌دهند. لاروهای روی ساقه و اندام هوایی می ­توانند از ساقه به غده مهاجرت کنند. در موقع برداشت نیز غده‌ها ممکن است مورد حمله قرار بگیرند (4). آلودگی به بید سیب ­زمینی در اکثر مناطق سیب­ زمینی‌کاری استان همدان وجود دارد ولی شدت آلودگی در بهار و لالجین بیشتر است که به‌علت عدم رعایت تناوب زراعی و سبک بودن بافت خاک است (3). در استان سمنان نیز منطقه بسطام در شهرستان شاهرود به‌عنوان کانون آلودگی به بید سیب­زمینی شناخته شده است (8).

برای پیشگیری و مبارزه با آفت در مزرعه، باید از روش­های مختلفی استفاده شود که این روش­ها در راستای کمک به یکدیگر هستند. خاک‌دادن پای بوته از نفوذ آفت به داخل خاک جلوگیری می­ کند. کشت ارقام زودرس و برداشت هرچه زودتر از شدت خسارت می­ کاهد. چند روز قبل از برداشت، ساقه و برگ سیب­ زمینی باید چیده و سوزانده شود. محصول را باید هرچه زودتر از مزرعه خارج کنند و بقایای سیب­ زمینی را کاملاً از بین ببرند. می ­توان مزارع آلوده را سم‌پاشی و در انبارهای سیب­ زمینی گاز‌دهی کرد. جمیعت بید سیب­زمینی از اواخر مردادماه ناگهانی زیاد می­شود و بیش‌ترین تراکم پروانه­ ها از اوایل شهریورماه تا اواخر مهرماه می­ باشد. حداکثر خسارت وارده به بوته و غده سیب­ زمینی، مربوط به نسل­ های چهارم و پنجم آفت است که معمولاً از اواخر مردادماه به بعد اتفاق می­افتد. در مطالع ه­ای در تاریخ کشت 15 اسفند و تاریخ برداشت 15 مردادماه سال بعد ضمن مشاهده و ثبت کم­ترین حد از نظر آلودگی سیب­زمینی به آفت، عملکرد محصول نیز در حد معنی­داری نسبت به تاریخ­­های دیگر بیشتر بود (6).

این آفت در سال 1372 تا نه نسل و در سال 1373، یازده نسل داشته است . بید سیب ­زمینی در استان فارس، 7 نسل دارد و زمستان ­گذرانی آن به‌صورت لاروهای سنین بالا در غده­ های سیب­ زمینی در داخل خاک سپری م ی­شود. پروانه آفت در طبیعت در اواسط اسفندماه ظاهر می­شود (7). نتایج یک آزمایش در شاهرود نشان داد که شکار تله­های فرومونی بید سیب­زمینی از اواسط شهریورماه روند افزایشی دارد و در اوایل آبان‌ماه به اوج خود می­ رسد. فرومون ساخت ایران می‌تواند با نمونه وارداتی در جلب پروانه نر بید سیب ­زمینی رقابت نماید و امکان استفاده از آن­ در جهت کنترل آفت و کاهش مصرف سم وجود دارد (5). به‌علت نگهداری سیب­ زمینی در انبارهای سنتی و غیر استاندارد، رشد و نمو آفت در انبار، موجب افزایش جمعیت آفت و انتقال آلودگی به سال بعد در ابعاد وسیع­ تر می­ گردد. کنترل آفت در انبار، موجب بریدگی در نسل و جلوگیری از پراکنش آن در سال بعد خواهد شد و از این دیدگاه بسیار مهم است (9).

یکی از روش­ های مبارزه با جمعیت بید سیب ­زمینی، شکار تعداد زیادی حشره نر آفت قبل از جفت­ گیری با حشره ماده یا شکار انبوه[1]  است. شکار انبوه معمولاً با کمک فرومون جنسی حشره نر انجام م ی­شود که در ایران نیز تولید شده است. در یک بررسی، تعداد شکار در مزرعه به­وسیله تله­ های چسبی دلتا 8 برابر بیشتر از تله­ های سبز پلاستیکی قیفی و با تله ­های آبی 4 برابر بیشتر از تله چسبی دلتا بود. این محققان با استفاده از تله ­های فرومونی توانستند آلودگی بید سیب­ زمینی را در مزرعه، 91- 74 درصد کاهش دهند (10). نسبت جنسی بید سیب‌زمینی 1:1 است. استفاده از 84 تله در هکتار به‌طرز آشکاری جمعیت بید سیب­زمینی را در مزرعه کاهش می‌‌دهد. برای تله­گذاری، بهترین فاصله تله ­ها بین 10- 5 متر برآورد شد. فاصله کمتر از این مقدار باعث کاهش شکار گردید (11). محققان دریافتند که کپسول­ های حاوی 1/0 میلی­ گرم فرومون بید سیب‌زمینی تا 6 ماه به‌خوبی شکار داشته است. نصب تله­ های فرومونی در مزرعه با کاهش جمعیت آفت، باعث کاهش 97 درصد شکار در سایر تله‌های آبی حاوی ماده باکره شد. هر تله فرومونی تعداد 837 پروانه شکار می­ کند (12).