اثر تاریخ کاشت بر خسارت یخ‌بندان در زراعت سیب‌زمینی در استان خوزستان

سیب ­زمینی تولیدشده در مناطق معتدله کشور در پائیز و اوایل زمستان به مصرف رسیده و بعد از این، خلأ این محصول در بازار وجود دارد. با کشت سیب­ زمینی در مناطق گرم و عرضه آن در فصل بهار می ­توان به پر نمودن این خلأ اقدام نمود. یکی از مناطق نیمه گرمسیری مناسب برای کشت سیب‌زمینی، استان خوزستان می ­باشد. زراعت این محصول در سال ­های اخیر مورد استقبال کشاورزان استان قرار گرفته به‌گونه ­ای که سطح زیرکشت آن از 347 هکتار در سال زراعی 64-1363 هم‌اکنون به 4535 هکتار رسیده است (1).  کشت این محصول در استان خوزستان در دو فصل پائیز و زمستان امکان‌پذیر است. علی‌رغم مشخص‌شدن بهترین تاریخ کاشت برای زراعت سیب‌زمینی در این  دو فصل کاشت (2 و 4)، زارعین این محصول را در یک محدوده وسیع زمانی از اواسط آبان‌ماه تا اواخر دی کشت می‌کنند. از طرف دیگر، بررسی آمار هواشناسی در منطقه در طی یک دوره ده‌ساله نشان داد که احتمال بروز یخ­ بندان در دی و بهمن، 70 درصد می ­باشد (جدول 1). لازم به ذکر است که احتمال وقوع یخ ­بندان برای هر ماه براساس فراوانی وقوع یخ­بندان در آن ماه در یک دوره ده‌ساله محاسبه شده است. بنابراین گیاهان حاصل از تاریخ‌های کاشت مزبور در مراحل مختلف رشد و نمو با یخ ­بندان احتمالی مواجه گشته و درنتیجه میزان کاهش عملکرد، بسته به تاریخ کاشت­ متفاوت خواهد بود. با عنایت به اینکه بیش از 35 سال است که تحقیقات سیب ­زمینی در خوزستان شروع شده و طی این مدت، گیاهان در مراحل مختلف رشد و نمو با یخ­بندان مواجه شده ­اند؛ این مقاله با هدف آگاهی کشاورزان از میزان خسارت زراعت سیب‌زمینی در صورت مواجه‌شدن با یخ­بندان احتمالی در تاریخ ­های مختلف کاشت، تدوین شده است.

هم‌اکنون سیب­ زمینی در اقلیم­های متنوعی در دنیا کشت می­شود ولی این محصول به مناطق خنک عاری از یخ‌بندان بهتر از مناطق گرم سازگار می­ باشد (13). بیشترین محصول در مناطقی تولید می­شود که میانگین دمای روزانه آن بین 18 تا 20 درجه سانتی­گراد است (14) ولی علی­رغم این دمای نسبتاً پایین، ارقام کشت‌شده سیب‌زمینی نسبت به یخ­بندان حساس می­ باشند. بافت­های گیاهی هم در بین سلول­ ها و هم در درون سلو­ل‌ها حاوی آب می­ باشند. تشکیل بلور­های یخ در بین سلول­ ها در هنگام وقوع یخ­بندان، عامل مرگ بافت ­ها می ­باشد (10). دمایی که در آن گیاهان دچار یخ­ زدگی می­ شوند بسته به گونه گیاهی و رقم، متفاوت است. برای زیرگونه Solanum tuberosum subsp. andigenum  خسارت سرما و یا یخ­بندان وقتی دما به 2 درجه سانتی­گراد یا کمتر می­رسد، مشاهده می ­شود (12). مقاومت بیشتر به یخ­­بندان در سایر گونه­ های سیب ­زمینی گزارش شده است. برای مثال: گونه‌های S. ajanhuir و S. curtilobumi در دمای ­3- تا 5- درجه سانتی­گراد خسارت می­ بینند (11). ارقام تجاری که در بیشتر نقاط دنیا و ایران کشت می­شوند، به زیرگونه S. tubersum subsp. tubersum  تعلق دارند که نسبت به یخ­زدگی حساس بوده و تنوع ژنتیکی کمی برای مقاومت در مقابل این پدیده دارند. عمل یخ­ زدگی در این زیرگونه در دمای پائین­ تر از صفر درجۀ سانتی­گراد روی می­ دهد و در منابع مختلف، دمای کشنده بین-1   تا 2/3- درجۀ سانتی‌گراد ذکر شده است (15). کاهش شدید محصول سیب­ زمینی در اثر یخ­ زدگی در مناطق مختلف دنیا گزارش شده است، به‌‌طوری‌که بین سال­ های 1997 تا 2005 معادل 10% تولید سیب­ زمینی جهان در اثر یخ­بندان از بین رفته است (16). یک ششم سطح زیرکشت سیب­ زمینی در ایالات متحده در معرض خطر یخ­بندان است. اثر خسارت یخ‌بندان بسته به شدت و مرحله رشد و نمو گیاه، متفاوت می­ باشد ولی­ به­ طور کلی با از بین بردن و یا کاهش سطح سبز موجب کاهش عملکرد و در مواردی افت کیفیت خوراکی غده­ ها نیز می­ گردد (9).