مروری بر پرورش ارگانیک میگو، شرایط و استانداردها

آینده نگری و اهمیت امنیت  زیستی در تکثیر و پرورش میگو:

صنعت تکثیر و پرورش میگو همانند سایر صنایع آبزی پروری در جهان، همواره دستخوش زیان‌های اقتصادی عمدتاً ناشی از بیماری ها بوده است. یکی از مهم ترین راهکارها به منظور پیشگیری از بروز بیماری در مراکز تکثیر و مزارع پرورش میگو، رعایت اصول بهداشتی و جلوگیری از ورود و یا انتقال عوامل بیماریزا به مراکز تکثیر و مزارع پرورش می باشد. واژه امنیت زیستی (Biosecurity) اصطلاحی است که از حدود پنجاه سال پیش وارد صنعت دامپروری در جهان گردید. امنیت زیستی در صنعت تکثیر و پرورش میگو کلمه چندان شناخته شده و آشنایی نیست. شیوع بیماری هایی مانند لکه سفید ویروسی، وقوع بیماری های نو ظهور همچنین مرگ نو رس و سایر بیماری های نو پدید، خسارت های جبران ناپذیری به صنعت میگوی ایران و جهان وارد نموده است. لـذا راهکارهای پیشگیرانه از طریق رعایت و اعمال اصول امنیت زیستی را لازم الاجراء کرده است.

شکل 4- دسته بندی شاخص های مهم و مؤثر در امنیت  زیستی پرورش میگو

امنیت زیستی یعنی جلوگیری از ورود عوامل یا موجودات بیماریزا از ذخایر آبزیان به مراکز مولدسازی، مراکز تکثیر و مزارع پرورش و یا ممانعت از ورود آنها به یک منطقه یا یک کشور، با هدف پیشگیری از بروز بیماری می باشد. اجزای اصلی امنیت زیستی مشتمل بر تکنیک های مختلف فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی می باشد که در راستای اقدامات قرنطینه ای و حفاظتی برای کاهش اثرات بیماری‌های پر خطر به کار گرفته می شود. امنیت زیستی در پرورش میگو مجموعه اقداماتی است که از هنگام آماده سازی مزرعه برای شروع پرورش آغاز شده و تا هنگام برداشت محصول و یا اعمال شرایط قرنطینه ای در زمان شیوع بیماری اعمال می گردد.

اعمال شرایط امنیت  زیستی به شکل صحیح         عدم درگیری با بیـماری          عدم مصرف مواد دارویی و آنتی بیوتیکی           تولید محصولی سالم             سود عالی و خوب ناشی از تولیدی پایدار.

از موارد کلیدی که برای جلوگیری از ورود و انتقال عوامل بیماریزا به سامانه های آبزی پروری میگو می توان نام برد عبارتند از ؛ کنترل شرایط امنیت زیستی در تولید میگوی پرورشی، شناسایی و فهرست کردن عوامل بیماریزا، فراهم کردن روش های تشخیص عوامل بیماریزا، کافی بودن کنترل های محیطی برای جلوگیری از ورود عوامل و موجودات بیماریزا، اقدامات مدیریتی و سیاست های پیشگیرانه گندزدایی و استفاده از روش های ریشه کنی عوامل بیماریزا و جلوگیری از شیوع آنها.

با عنایت به رشد شگوفت انگیز و تولید موفقیت آمیز 47859 تن میگوی پرورشی در سال زراعی 1397 می توان چنین نتیجه گیری کرد که برای افزایش و ارتقـاء میزان تولید میگوی پرورشی و تداوم این روند، ضروریست تا در تمام فرآیند تکثیر و پرورش میگو را با عمل و اجرای دقیق و صحیح دستورالعمل های بهداشتی، امنیت زیستی و اعمال درست و مناسب مدیریت های فنـی تولید نظیر مدیریت آماده سازی استخر و مزرعه، مدیریت تغذیه و غذادهی، مدیریت آب و هوادهی و ... می باشد. البته لازم است علاوه بر نکات فوق الذکر، در آینده نزدیک اقدامات جدی و فوری برای اجرای    طرح های اصلاح نژاد و بهگزینی و تلاش برای تولید مولدین عاری از بیماری خاص لکه سفید ویروسی که دارای خصوصیاتی همچون رشد سریع، دامنه تحمل و مقاومت بیشتر نسبت بیماری لکه سفید ویروسی را مد نظر قرار داده برای دستیابی به آنان کوشش نمود. افزایش بهره گیری از روش ها و فن آوری های نوین تکثیر و پرورش میگو نیز باید در دستور کار قرار گیرد و با اجرای طرح های الگویی- ترویجی برای آموزش آن تأکید نمود.    

تکثیر و پرورش میگو در ایران و چشم انداز آینده صنعت

حسینعلی عبدالحی¹، وحید معدنی²، شقایق نوروزی²، کامران حاجب نژاد^2*

k.hajeb@yahoo.com

1- موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور، سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی، تهران، ایران.

2- دفتر امور میگو و آبزیان آب شور، سازمان شیلات ایران، تهران ، ایران.

چکـیده:

صنعت آبزی‌پروری به یکی از مهمترین بخش‌های تولید غذا و تأمین پروتئین و ایجاد امنیت غذایی مورد نیاز جامعه تبدیل شده است. صنعت تکثیر و پرورش میگو از اواخر دهه60 در ایران آغاز گردید و طی سه دهه اخیر همزمان با رشد و توسعه این حرفه در عرصه جهانی از توسعه چشمگیری برخوردار بوده است. وجود اراضی ساحلی مستعدپرورش میگو در جنوب و شمال کشور و قیمت مناسب میگوی پرورشی در بازار جهانی و مزیت های نسبی باعث شده تا توجه مسئولین و مقامات کشور را به توسعه این حرفه همگام با توسعه جهانی جلب نماید.در ابتداء تکثیر و پرورش میگو با گونه هایی نظیر میگوی ببری سیاه، میگوی ببری سبز، میگوی سفید هندی آغاز گردید، ولیکن از سال 1383 به بعد، جهت افزایش میزان بهره وری و بواسطه توجیه اقتصادی بیشتر تولید، سیاست سازمان شیلات ایران بر تغییر گونه پرورشی به میگوی پا سفید غربی قرار گرفت. در سال 2017 طبق آمار سازمان خواربار جهانی- فائو ایران موفق به کسب رتبه چهاردهم تولید کنندگان میگو در جهان را داراست و در سال 1397 موفق به تولید بیش از 47859 تن میگوی پرورشی سفید غربی گردید. یکی دیگر از مباحث بسیار مهم و مورد توجه در صنعت آبزی پروری دنیا و کشور، موضوع امنیت زیستی و اجرای دقیق دستورالعمل های بهداشتی و فنی تولید میگو می باشد، که به واسطه آن از بروز و شیوع بیماری خطرناک در کشور، منطقه و جهان پیشگیری نمود.

کلمات کلیدی: ایران ، آبزی پروری ، میگو، پاسفید غربی، امنیت زیستی

مقدمه:

امروزه جهان با چالش‌های متعددی نظیر بحران های مالی، مشکلات اقتصادی، تغییرات آب و هوایی و غیره مواجه است. از سوی دیگر تأمین نیازهای غذایی و امنیت غذایی جامعه رو به رشد یکی از دیگر معضلاتی است که بایستی مطابق با منابع و امکانات موجود برطرف گردد. صنعت آبزی‌پروری به یکی از مهمترین بخش‌های تولید غذا و تأمین پروتئین و ایجاد امنیت غذایی مورد نیاز جامعه شده است. همچنین این صنعت در بهبود وضعیت اقتصادی خانوارها و اشتغالزایی و در راستای کاهش فقر و بیـکاری در کشورهای در حال توسعه به یاری مردم شتافته است. طبق پیش بینی های صورت گرفته جمعیت دنیا تا سال ۲۰5۰ قریب به 9 میلیارد نفر خواهد بود، بنابر این مسئله تأمین غذا برای این جمعیت در حال رشد از اهمیت فراوانی برخوردار بوده و نیاز به مدیریت و برنامه ریزی دقیق می باشد. افزایش تقاضا برای محصولات شیلاتی و محدود بودن ذخائر دریایی موجب گردیده تا آبزی پروری به عنوان مهم ترین راه تأمین پروتئین مورد نیاز جمعیت رو به رشد جهان و جهت کاهش فشار تلاش صیادی از دریاها و افزایش درآمد ساحل نشینان به ویژه در کشورهای کم درآمد مورد توجه قرار گیرد. در سال های آتی تولید به روش آبزی پروری به ویژه برای گونه هایی مانند میگو، رشد زیادی خواهد داشت و تولید آبزیان پرورشی به عنوان منبع پروتئین خوراکی بر صید آبزیان دریایی پیشی خواهد گرفت.

تکثیر و پرورش میگو در ایران از آواخر دهه 60 آغاز شده و طی سه دهه اخیر همزمان با رشد و توسعه این حرفه در عرصه جهانی از توسعه چشمگیری برخوردار بوده است. وجود قریب 200 هزار هکتار اراضی ساحلی مستعد پرورش میگو در کشور به همراه قیمت های مناسب این محصول در بازار جهانی و برخی مزیت های نسبی آن در کشور ما و نتایج مثبت آزمون های اولیه، توجه مسئولین را به توسعه این حرفه همگام با توسعه جهانی آن، در دهه 70 جلب نمود. اگر چه سهم میگوی پرورشی در جهان از کل تولیدات آبزی پروری نسبتاً ناچیز است اما ارزش اقتصادی آن بسیار بالا و در زمره 10 گونه اول آبزیان پرورشی می باشد. تقاضای قابل توجه برای میگو در بازارهای جهانی و از سوی دیگر استفاده از منابع طبیعی نسبتاً کم ارزش تر (‌برای مثال آب شور در مقایسه با آب شیرین) و ورود فن آوری پیشرفته به این حرفه عواملی هستند که در طی سال های اخیر روند رو به رشدی را برای تولید میگوی پرورشی رقم زده اند. از سویی با توجه به شرایط و تغییرات اقلیمی در سطح جهانی و تاثیرات آن بر شرایط آب و هوایی و رژیم آبی کشور باعث گردیده تا نگرش و استراتژی آبزی پروری طی دهه ها ی آتی در جهان و ایران به سوی توسعه آبزی پروری در آب های شور پیش برود. آمار منتشر شده توسط سازمان خوار و بار جهانی (فـائو) در سال 2017 نشان می دهد که تولید میگوی پرورشی در سطح جهان از میزان 1000 تن در سال 1950 به میزان حدود 4.2 میلیون تن در سال 2017 رسیده است و ایـران موفق شد با 32 هزار تن میگوی پرورشی خود را در سال 1396، در بین 23 کشور عمده تولیدکننده میگوی جهان جایگاه چهاردهم را به خود اختصاص داده است. در همین راستا و با توجه به موفقیت در تولید 47859 تن میگوی پرورشی، باید شـاهد ارتقـاء جایگاه ایـران در بین کشورهای تولید کننده میگوی جهان باشیم.

پرورش میگو:

صنعت پرورش میگو در ایران با پرورش میگوی ببری سیاه (Penaeus monodon) آغاز و سپس به میگوی ببری سبز (Penaeus semisulcutus) تغییر یافت، ولیکن با توجه به شرایط مناسب و سهولت تکثیر و پرورش گونه میگو سفید هندی (Fenerropenaeus indicus) به عنوان گونه بومی ایران برای صنعت پرورش میگو کشور انتخاب و از سـال 1375 تکثیر و پرورش تجـاری آن آغـاز گردید و این روند تا سال 1383 ادامه یافت. اما بواسطه بروز بیماری لکه سفید ویروسی و خسارات ناشی از آن و همچنین توجیه اقتصادی بیشتر تولید، باعث گردید تا سیاست تولید بر تغییر گونه پرورشی قرار گرفت که با توجه به مزایای گونه میگوی سفید غربی (Litopenaeus vannamei) (از جمله مقاومت بیشتر نسبت به بیماری، رشـد سریع، امکان استفاده از خوراک ارزان قیمت تر در تغذیه و ...) نسبت به سـایر گونه ها و نیز بازار پسندی آن در دنیا، این گونه به عنوان جایگزین گونه سفید هندی انتخاب گردید.

روند توسعه فعالیت پرورش میگو در ایران طی سال های 1392 تا 1397:

فعالیت تکثیر و پرورش میگو در ایران به مدد تلاش های انجام شده توسط دست اندرکاران این صنعت در سال های اخیر پیشرفت قابل ملاحظه ای داشته است. بطوری که سطح زیرکشت از حدود 4896 هکتار در سال 1392 به حـدود  11 هزار هکتار در سال 1397 افزایش یافت. همچنین میزان تولید میـگو در سال 1392 معادل 12700 تن بوده که با برنامه ریزی های انجـام شده در سال 1397 این میزان تولید که پیش بینی شده بود به حدود 38800 تن برسد، با افزایش میزان بهره وری و ارتقـاء میزان تولید در واحد سطح به رقمی معادل 47859 تن برسد.

بر اساس اهداف پیش بینی شده در برنامه ششم توسعه آبزی پروری بخش تکثیر و پرورش میگو، مقرر است در پایان برنامه (سال1400) تولید میگو به حدود 60 هزار تن تحقق یابد و سـایر برنامه ریزی های پیش نیـاز در فضاهای خدماتی قبل، حین و پس از تولید (از قبیل بچه میگو، کارخانجات تولید خوراک میگو، مراکز عمل آوری، تسهیلات، زیرساخت های لازم، بازار و ...) نیز بر اساس آن اهداف، انجام و اجرایی شود.

شکل 1-سطح زیر کشت میگو طی سال های 92 تا 97.

شکل 2-میزان تولید میگو پرورشی در کشور طی سال های 92 تا 97.

جدول 1- میزان میگوی پرورشی تولید شده به تفکیک استانی در سال 1397

جدول 2- افزایش میزان بهره وری در شاخص های مختلف ارزیابی تولید میـگو طی سال های 1392 تا 1397

** رشد قابل ملاحظه مشاهده شده در سال های ذکر شده بخصوص سال های 1393 و 1396 بدلیل انجام   واگذاری های جدید اراضی، تقاضای بازار، قیمت مناسب ارز، احیاء مزارع غیر فعال (بخصوص در استان سیستان و بلوچستان)، افزایش تجربه بهره برداران در انجام مدیریت تولید در کنار بیماری و ... می باشد.

*** دلیل منفی شدن درصد تغییر میزان تولید میگو در سال 1394 نسبت به سال 1393، بروز بیماری ویروسی لکه سفید در استان های بوشهر، سیستان و بلوچستان و خوزستان و معدوم سازی بخشی از سطح زیر کشت و یا صید اضطراری استخرها بوده است.

تکثیر میگو:

مراکز تکثیر میگو به عنوان یکی از حلقه های مهم و کلیدی در فعالیت های پرورش میگو می باشند. در حال حاضر تعداد 40 باب مرکز تکثیر میگو با متوسط تولید سالیانه 50 تا 100 میلیون پست لارو در چهار استان جنوبی کشور راه اندازی و آماده به کار می باشد. تولید بچه میگو در مقیاس تجاری نیازمند روش های علمی و اصولی تولید لارو در مراکز تکثیر می باشد. با توجه به شرایط اقلیمی کشورکلیه مراکز تکثیر میگوی ایران به صورت سرپوشیده جهت کنترل عوامل محیطی و غیره طراحی شده است و همچنین اغلب این مراکز در نواحی ساحلی با هدف بهره گیری از منابع آب شور با کیفیت و کمیت مناسب استقرار یافته اند. یکی از عوامل موفقیت تولید یک مزرعه پرورش میگو، دسترسی به بچه میگوی سالم، با کیفیت و عاری از هر گونه عامل بیماریزا می باشد.

جدول 3- افزایش میزان بهره وری در شاخص های مختلف ارزیابی تولید بچه میـگو طی سال های 1392 تا 1397

* در سال 1397 تنها 31 مرکز تکثیر از 40 مرکز تکثیر میگو آماده تولید وارد چرخه تولید شدند.

شکل 3- میزان تولید بچه میگو در مراکز تکثیر میگوی کشور طی سال های 92 تا 97

با توجه به اینکه چالش بروز و شیوع بیماری ها در فعالیت های آبزی پروری میگو به عنوان مهمترین مشکل اصلی میگو پروری قلمداد می شود بر همین اساس متخصصان امر آبزی پروری میگو، با اجرای استانداردهای مورد لزوم در فرایند تولید بچه میگو نظیر بهره گیری از مولدین سالم و عاری از بیماری، مدیریت بهداشت و پیشگیری از بروز بیماری ها، اجرای امنیت زیستی در فرآیند تولید  و ... جهت غلبه بر معضل بیماری ها و تولید بچه میگوی سالم تلاش می نمایند.