تغییر کاربری اراضی کشاورزی پس از کم آبی، دومین مشکل اساسی کشاورزی ایران محسوب می‌شود و نمونه‌ای از ناکامی سازوکار بازار در حفظ محیط زیست به‌شمار می‌رود. این امر سبب نابودی بخش اعظمی از زمینهای کشاورزی شده و از دیدگاه امنیت غذایی، خودکفایی و اشتغال پایدار جامعه روستایی، پیامدهای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بسیار حائز اهمیت است. فشار صنعت، گردشگری، بحران کم آبی و کاهش حاصلخیزی و بهره‌وری بخش کشاورزی، تغییر سبک زندگی روستاییان، خلا قوانین بازدارنده و فساد اداری، حفاظت از اراضی کشاورزی را دشوارتر می‌کند. بررسی در میان تحقیقات انجام شده نشان می‌دهد که مشکلات اقتصادی مردم، درآمد کم، افزایش هزینههای زندگی و کشاورزی، به صرفه نبودن فعالیت‌های کشاورزی و مشکلات مربوط به بازاریابی و فروش محصولات، نداشتن پشتوانه مالی، افزایش کاذب قیمت زمین و مسکن، از مهمترین عوامل اقتصادی تغییر کاربری هستند. با جمعبندی مقالات و نظرات متخصصین رشته‌های مرتبط مشخص گردید که تغییر کاربری زمین منجر به خسارتهای جبران ناپذیر به عرصههای طبیعی شامل گسترش بیابان زایی و فرسایش خاک، و وقوع بلایای طبیعی مانند رانش زمین، سیل و تغییر اقلیم، از بین رفتن پوشش گیاهی، کاهش تنوع زیستی و حاصلخیزی اراضی و پیامدهای منفی زیست محیطی همچون آلوده شدن منابع آبی و خاکی توسط صنایع آلاینده‌ی غیرمجاز به خصوص در حاشیه رودخانه‌ها، ساحل دریا و مناطق مجاور منابع آب شرب و کشاورزی و نهایتاً مرگ تدریجی کشاورزی و تهدید جدی امنیت غذایی می‌گردد. از نظر کارشناسان علوم اجتماعی، علاوه بر این پیامدهای محیط زیستی، تغییرکاربری باعث پدید آمدن تغییرات ساختاری در ابعاد اجتماعی، اقتصادی و فیزیکی روستاها شده است که منجر به نابرابری درآمد روستاییان و گسترش تبعیض و بی عدالتی، سرخوردگی روستاییان، ایجاد تنش‌های خانوادگی و تعارضات فرهنگی، از دست دادن هویت خانوادگی و اجتماعی، افزایش تمایل به مهاجرت، کاهش انگیزه برای برنامه ریزی درازمدت فعالیت‌های کشاورزی، کاهش اشتغال مولد و پایدار و نهایتاً تبعات اجتماعی و فرهنگی جبران ناپذیر در روستاییان می‌گردد که برخی از جنبه‌های آن بطور مشروح در این مقاله بحث گردیده است.
Social and Ecological Impacts of Agricultural Land Use Change
نویسندگان [English]
Hamidreza Doroudian1؛ Atefeh Doroudian2
1Assistant Professor of Agricultural Engineering, Lahijan Branch, Islamic Azad University.
2PhD Student of Sociology, Tarbiat Modares University
چکیده [English]
Agricultural land use change is one example of the cases in which the free market economy has failed to protect the environment. It stands only second to the current water shortage as the major problem of agriculture in present-day Iran. The problem of land use change has led to the degradation or even devastation of large portions of the cultivable area to pose serious threats to food security, self-sufficiency, and sustainable employment in rural communities with obvious grave social, cultural, and economic consequences. Protecting agricultural lands has become even more difficult due to the development pressures of both tourism and industry; the imminent water crisis; the declining agricultural productivity due to soil degradation; changes in rural lifestyle; and the absence of deterrent laws and the bureaucratic corruption. Study has revealed that low income levels, rising production costs that make agricultural production uneconomical, inefficient agricultural practices, difficulties in product marketing and sales, lack of funding, unrealistic increases in property prices, and increasing cost of living are important factors underlying the changes in land use. It has also been established that land use change causes such irreversible environmental damages as soil erosion and desertification; natural disasters including landslides, flooding and climate change, reduced vegetative cover, reduced biodiversity, and loss of soil fertility with such adverse environmental consequences as soil and water pollution by unauthorized industrial pollutants, especially along the rivers, coastal areas, and areas next to drinking and irrigation water resources. All of these ultimately lead to the gradual annihilation of agriculture that poses a serious threat to food security. In addition to its environmental impacts, land use change causes structural changes in the social, economic, and physical structures of rural areas. The dire consequences include income inequality and engraved social injustice and discrimination in rural areas, frustration and conflicts at the household level, cultural confrontations, loss of social and individual identity, increased tendency for immigration, reduced motivation for long-term agricultural planning, reducing numbers of sustainable and productive jobs, and ultimately irreversible social and cultural consequences. The present article addresses some of these aspects in detail.
کلیدواژه‌ها [English]
Food security, employment, community, Land conservation
احمدی، ر. ۱۳۷۴. نقش کاربری اراضی در ایجاد و تشدید حرکات تودهای جنگلی، پایان نامة کارشناسی ارشد، دانشکدة علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، ۱۲۴ صفحه
اکبریان رونیزی، س. و م. محمدپورچابری، ۱۳۹۱. اثرات زیست محیطی گردشگری خانه‌های دوم در نواحی روستایی با تاکید بر جامعه میزبان مورد روستاهای کوهستانی استان البرز، دومین کنفرانس برنامه ریزی و مدیریت محیط زیست، تهران، دانشگاه تهران، http://www.civilica.com/Paper-ESPME02-ESPME02_080.html
تهرانی، ن.، 1381. نقش کاربری اراضی در دبی سیلابها. پایاننامة دورة کارشناسی ارشد. دانشگاه تهران.
جلالیان ح.، ضیاییان، پ. دارویی، خ. کریمی، 1392. تحلیل خزش شهری و تحولات کابری اراضی. مجله فصلنامه برنامه ریزی کالبدی- فضایی. سال دوم. 4: 73-98.
جمشیدی، م. 1390. تعیین گسترش جغرافیائی اراضی تغییر کاربری یافته در اثر کوره پز خانه‌ها در استان فارس و بررسی اثرات آن بر تولید اراضی کشاورزی. موسسه تحقیقات خاک و آب. نشریه شماره 1564. کرج. ایران
حسنی مهر، م. و ح. شاهور1385. پیامدهای توسعه ی گردشگری دهستان حیران با تأکید بر تغییر کاربری اراضی در دهه (85-1375). فصلنامه علمی پژوهشی جغرافیای انسانی – سال سوم، شماره اول، زمستان 177-192.
ذوقی م.؛ ا. صفایی و ب. ملک محمدی 1393، رهنمودهای تئوری بازی در تحلیل مناقشۀ تغییر کاربری اراضی (مطالعۀ موردی: اراضی محلۀ دارآباد تهران) 2: 3، صفحه 391-407.
رامین ع. 1360. کوچک زیباست. اقتصاد با ابعاد انسانی (مولف ای الف شوماخر.) انتشارات سروش. تهران
رحمانی، ن، شاهدی، ک، سلیمانی، ک و یعقوب زاده، م.1389. بررسی تئوری مدلهای تغییرات کاربری اراضی. ششمین کنفرانس ملی آبخیزداری ایران، دانشگاه تربیت مدرس.
رضوانی، م. ر. و صفایی 1384، گردشگری خانه‌های دوم و اثرات آن بر نواحی روستایی: فرصت یا تهدید (مورد نواحی روستایی شمال تهران)، پژوهشهای جغرافیایی، شماره 54.
ریکی، م. ۱۳۷۹. بررسی کیفیت آبهای زیرزمینی دشت خاش. پایان نامة کارشناسی ارشد در رشته آبهای زیرزمینی، گروه مهندسی آبیاری و آبادانی، دانشکدة منابع طبیعی، دانشگاه تهران
سرور ر. 1387. برنامه ریزی کاربری اراضی در طرح‌های توسعه عمران ناحیه ای". چاپ اول. تهران، انتشارات گنج هنر.
سوزنچی، ک. 1383. نگاهی به ابهامات موجود در حفاظت از اراضی کشاورزی و باغات در محدوده شهرها. آبادی، سال چهاردهم، شماره42
شیخ محمدی م.، صفایی ا.، ۱۳۹۵. کاربرد نظریه بازیها در ساماندهی و اداره بهینه نواحی پیرامون شهری (مطالعه موردی: مناقشه تبدیل زمینهای کشاورزی به ساخته شده). فصلنامه تحقیقات جغرافیایی. ۳۱ (۴) :۸۸-۱۱۰.
علیقلی زاده فیروز جایی، ن.، 1387، اثرات گردشگری در نواحی روستایی، رساله دکتری در رشته جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه تهران
عنابستانی ع ا. ۱۳۸۸، بررسی آثار کالبدی خانه‌های دوم بر توسعة سکونت گاه‌های روستایی: مطالعه موردی روستاهای ییلاقی شهر مشهد، فصلنامه روستا و توسعه، سال ۱۲، (۴) زمستان صفحات166 -۱۴9
قـدمی م.، ن. علی قلی زاده فیروزجایی و ر. بردی آنا مرادنژاد.1388. مقصد اراضی کاربری تغییرات در گردشگری نقش بررسی )مطالعه مورد نمونه: نوشهر شهرستان مرکزی بخش (پژوهش ومطالعات منطقه و شهری‌های زمستان سوم، شماره اول، ص 21-42.
قربانی، م.، 1389، بررسی تغییرات جمعیتی و اثرگذاری‌های آن بر تغییرات کاربری اراضی مطالعه موردی: منطقه بالا طالقان، نشریه مرتع و آبخیزداری، مجله منابع‌طبیعی ایران، دوره 63، شماره 1، صفحات75-88.
مجنونیان ه.، 1369، درختان و محیط زیست، انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست.
مرکز آمار ایران، 1393. نتایج تفصیلی سرشماری عمومی کشاورزی کل کشور در سال 1393. 126 صفحه.
مرکز پژوهشهای مجلس، 1386، آیین نامه اجرایی قانون اصلاح قانون حفظ کاربری اراضی زراعی و باغها http://rc.majlis.ir/fa/law/show/129559
منشی زاده.ر، خوشحال.ف.1384. تاثیر توریسم در تغییر کاربری اراضی در شهرستان لاهیجان (با تاکید بر اراضی روستائی). نشریه علوم جغرافیایی، ج4، ش 5، بهار وتابستان. صفحات 89-106.
ذوقی م.، ا. صفایی و ب. ملک محمدی.1393. تئوری بازی در تحلیل مناقشه تغییر کاربری اراضی (مطالعه موردی: اراضی محله دارآباد تهران). پژوهشهای جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، دورة 2: 3، ص 407-391.
شیخ محمدی م. و ا. صفایی،1395. کاربرد نظریه بازیها درساماندهی و اداره بهینه نواحی پیرامون شهری )مطالعه موردی: مناقشه تبدیل زمینهای کشاورزی به ساخته شده(. فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 31، شماره پیایی 71، ص 88 تا 110.
جمشیدی م.، ع. مومنی، غ. زارعیان و ک. افتخاری. 1391. رویارویی خشت و کشت برای تصرف اراضی کشاورزی در استان فارس. مجله پژوهشهای خاک (علوم خاک و آب) / الف / جلد 26: 4 صفحات 318-326
Canadell J. G. 2002. Land use effects on terrestrial carbon sources and sinks. Science in China. Series C Vol. 45 Supp. P. 1-9.
Dieren W. 1995, taking nature into account: a report to the club of Rome, Springer-Verlag, New York. IGBP/HDD, (1995), landuse and land cover change, science/research plan, Stockholm, Geneva
Marcotullio P. J., Ademola K. Braimoh and Onishi T. 2008. The impact of urbanization on soils Land Use and Soil Resources. (Eds. A.K. Braimoh and P.L.G. Vlek) Springer Science, Dordrecht, The Netherlands. pp 201-250.
Raiesi F. 2007. The conversion of overgrazed pastures to almond orchards and alfalfa cropping systems may favor microbial indicators of soil quality in Central Iran. Agriculture, Ecosystems and Environment, 121: 309–318
Thrupp, L.A., Hecht, S., and Browder, J. 1997. The diversity and dynamics of shifting cultivation: myths, realities, and policy implications. World Resources Institute, Washington DC, USA.
Weerasinghe, K. M., M. Gunaratne & P. Ratnaweera. 2011, Upgrading of the subjective landslide hazard evaluation scheme in Sri Lanka. Civil Engineering and Environmental Systems, 28(2), 99-121.
