پایداری باغ های میوه و بهره دهی اقتصادی آنها متاثر از عوامل مختلفی مانند خاک و شرایط آب و هوایی
بهینه، تغذیه کافی و مدیریت علمی آفات کشاورزی، عوارض و بیماری های گیاهی است. بدیهی است که در
صورت نامساعد بودن خاک و شرایط محیطی و عدم استفاده از ارقام و پایه های سازگار با شرایط هر منطقه،
بارآوری ناکافی و زوال درختان در کوتاه مدت یا میان مدت و به ثمر نرسیدن سرمایه های مادی و معنوی
به کار گرفته شده در توسعه باغ ها را به همراه خواهد داشت که شاید مجال پرداختن به جزئیات آنها در
حیطه مورد بحث در این مقاله نباشد. اما آنچه که نگارنده را به نگاشتن این مقاله تشویق کرده است، نقش
بارز و شناخته شده بیماری های گیاهی مورد نظر در برنامه های گواهی نهال در کاهش بازدهی اقتصادی
باغ های میوه است. تاثیر آفات، عوارض و بیماری های گیاهی حتی توسط باغداران ناآشنا یا کم آشنا به
1 - عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات ثبت و گواهی بذر و نهال
مسائل گیاهپزشکی به وضوح در باغ های کشور با کاهش کمیت و کیفیت محصولات باغی، افزایش
هزینه های تولید و نگهداری باغ ها، زوال تدریجی یا ناگهانی درختان میوه و بالاخره کاهش اشتغال فعالان در
بخش باغبانی کشور بروز می کند. بر اساس یکی از آخرین آمار منتشر شده، فقط میزان خسارت ناشی از
21 درصد کل تولید است. هر چند که این میزان خسارت در جای - بیماری های گیاهی در جهان بین 21
خود بسیار معنی دار است ولی در برخی مواقع به ویژه در کشورهای در حال توسعه که از زیر ساخت های
کافی در زمینه کشاورزی صنعتی برخوردار نیستند، ممکن است میزان خسارت به صد در صد محصول نیز
ارتقا یابد (Strange and Scott, 2005) . تعداد بسیار زیادی از بیماری های گیاهی همانند بیماری های
ناشی از عوامل سفیدک های دروغی، سفیدک های پودری، زنگ ها، لکه برگی ها، پوسیدگی های میوه، ...،
آفات کشاورزی و عوارض ناشی از تغذیه غیر بهینه، با بکارگیری روش های مختلف از جمله استفاده از
سموم و کود های شیمیایی یا غیر شیمیایی، عملیات به زراعی و به باغی و ... قابل درمان هستند به شرطی
که باغداری ارگانیک مورد انتظار نباشد. اما برای تعداد معدودی از بیماری های گیاهی، هیچ نوع روش
درمانی به جز استفاده از مواد تکثیری سالم )نهال، قلمه، پاجوش، ...( وجود ندارد. جالب است که همین
گروه از بیماری ها در اکثر مواقع حتی فاقد علائم بیماری هستند ولی کلیدی ترین نقش را در کاهش بهره
اقتصادی باغ های میوه بر عهده داشته و به عنوان مهمترین عوامل زوال و نابودی باغ ها به ویژه در باغبانی
سنتی مطرح هستند. این گروه از بیماری ها به طور عمده توسط عوامل بیماری زای ویروسی، ویروئیدی،
شبه ویروسی، فایتوپلاسمایی، باکتریایی و تعداد معدودی از عوامل قارچی ایجاد می شوند و به دلیل ماهیت
بیماری زایی تعداد زیادی از آنها، با هیچ کدام از روش های شناخته شده قابل درمان نیستند. بیماری های
موسوم به تریستزا، اگزوکورتیس، کاچکسیا، پسوروز، کیسه صمغی، میوه سبز، استابورن و ... در مرکبات،
شارکا، بافت مردگی حلقوی برگ، کوتولگی، موزائیک، پژمردگی، شانکر )زخم( همراه با شیره گیاهی، و ...
در هسته داران و دانه داران، گال انگور، جاروی جادوگر درختان میوه و... )شکل 2( نمونه های بارز این
بیماری ها هستند که تاریخ مدون و نانوشته کشاورزی دنیا، موارد بسیاری از نابودی باغ های میوه را به دلیل
آلودگی به این بیماری ها به یاد دارد )شکل 1(. بنا به دلایل ذکر شده، استفاده از نهال گواهی شده که
تضمین عاری بودن آن از بیماری های همان گروه محصولی بوده و بر اساس استانداردهای ملی یا بین المللی
تولید شده و از نظر سلامت از ارگان های معتبر گواهی لازم را کسب نموده است، در توسعه باغ های مدرن
میوه امری حیاتی است. به همین خاطر و به دلیل اهمیت موضوع استفاده از نهال سالم و گواهی شده،
ارگان های تحقیقاتی-اجرایی زیادی در دنیا مانند سرویس بازرسی حیوانات و گیاهان در آمریکا، دپارتمان
کشاورزی در استرالیا، سازمان حفظ نباتات در اتحادیه اروپا و غیره، و بالاخره موسسه تحقیقات ثبت و
گواهی بذر و نهال در ایران برای ساماندهی تولید و توزیع بذر، نهال و سایر مواد تکثیری بخش کشاورزی
بر اساس استانداردهای موجود ایجاد شده اند.
)الف( )ب( )ج(
)د( )ه( )و(
)ز( )ح( )ط(
)ی( )ک( )ل(
شکل 2( نمایی از برخی علائم بیماری های گیاهی عامل زوال باغ های میوه در روی درختان مختلف باغی.
در این شکل به ترتیب از )الف( تا )ل( علائم بیماری ویروسی تریستزای مرکبات، ویروئید اگزوکورتیس
مرکبات به صورت زخم روی ریشه، ویروس پسوروز مرکبات، ویروس های مرتبط با پیچیدگی برگ انگور،
ویروس آبله هسته داران، ویروس موزائیک سیب در هسته داران، فایتوپلاسمای عامل زوال گلابی،
فایتوپلاسمای جاروی جادوگر لیموترش، شانکر باکتریایی هسته داران، پژمردگی ناشی از قارچ ورتیسیلیوم
در هسته داران، پژمردگی ناشی از قارچ فوزاریوم در موز و نماتد عامل ریشه گرهی نشان داده شده اند.
)الف( )ب(
)ج(
)د( )ه(
شکل 1( نمونه هایی از نابودی باغ ها میوه در اثر آلودگی به تعدادی از عوامل بیماری زای درختان میوه در دنیا.
نابودی باغ ها مرکبات )الف-ب( در اثر آلودگی به ویروس عامل بیماری تریستزا و ویروئیدهای مرکبات،
باغ های انگور )ج( در اثر آلودگی به ویروس های مرتبط با پیچیدگی برگ انگور، باغ ها دانه دار )د( و هسته
دار )ه( در اثر آلودگی به فایتوپلاسمای دانه داران و هسته داران.
سیستم کنترل و گواهی نهال در ایران
تا قبل از سال 2831 امور مربوط به گواهی نهال در کنار سایر امور اجرایی مرتبط در کشور از نظرآفات
کشاورزی و بیماری های گیاهی غیر قرنطینه ای، قرنطینه ای و قرنطینه ای قابل کنترل بر عهده سازمان حفظ
نباتات بود. اما بنا به دلایلی از جمله اهمیت موضوع و سایر دلایل اشاره شده در قسمت مقدمه، قانون ثبت
ارقام گیاهی و کنترل و گواهی بذر و نهال کشور- که از این به بعد به نام "قانون" از آن یاد خواهد شد-
توسط مجلس شورای اسلامی در تیر ماه سال 2831 تصویب شده و برای اجرای آن موسسه تحقیقات ثبت و
گواهی بذر و نهال )موسسه( حسب ماده دو همان قانون شکل گرفت. بر اساس بند )ب( ماده 4 قانون،
گواهی سلامت مواد تکثیری در کنار سایر فاکتورهای مرتبط با این نهاده های کشاورزی از جمله کیفیت و
اصالت، به عنوان یک وظیفه حاکمیتی موسسه تلقی شده است. به منظور جلوگیری از تداخل وظایف
حاکمیتی به ویژه در زمینه گواهی سلامت با سایر ارگان های مرتبط از جمله موسسه تحقیقات گیاهپزشکی،
موسسه تحقیقات علوم باغبانی و به ویژه سازمان حفظ نباتات، تبصره 4 ماده 1 قانون اشعار می دارد که کلیه
واحد ها و تشکیلات موازی با موسسه )تحقیقات ثبت و گواهی بذر و نهال( در وزارت جهاد کشاورزی از
تاریخ تصویب این قانون منحل و امکانات و وظایف آنها به این موسسه منتقل می شود )بی نام، 2838 (. اما
همچنان که در قسمت مقدمه نیز اشاره شد، گواهی نهال و سایر مواد تکثیری بخش کشاورزی با رعایت
مسائل قرنطینه ای کشور )بند ج ماده 7 و ماده 21 قانون( و استعلام از سازمان حفظ نباتات، صرفا بر اساس
استانداردهای ملی تعیین شده توسط موسسه یا استانداردهای بین المللی )بند ج ماده 4 قانون( با
نمونه برداری و انجام آزمون های لازم )ماده 22 آئین نامه اجرائی قانون( انجام می گیرد.
به منظور رعایت مواد قانونی فوق و آیین نامه های اجرایی مرتبط با سلامت نهال، موسسه ابتدا استانداردهای
سلامت مواد تکثیری بخش باغبانی کشور 2 را با بهره گیری از تجربیات علمی و اجرایی تمام ارگانهای
تحقیقاتی و اجرایی در ساختار وزارت متبوع تعیین و پس از تصویب و ابلاغ، معیار فعالیت های خود در
ارزیابی و صدور گواهی سلامت قرار داده است. بدیهی است در استانداردهای مذکور، فقط بیماری هایی
مدنظر قرار گرفته اند که همچنان که قبلا نیز اشاره شد، عامل زوال و کاهش بازده اقتصادی باغ های میوه
بوده و از طریق نهال به باغ ها منتقل شده و راه درمانی به جز استفاده از نهال سالم در مورد آنها وجود ندارد.
(http://www.spcri.ir/Pages/estandard.aspx)
به همین دلیل از بین بیماری های متعدد درختان میوه در مجموع گروه های مختلف محصولی دانه داران،
هسته داران، دانه ریز، دانه خشک، معتدل، نیمه گرمسیری و گرمسیری، صرفا از 83 ویروس، ویروئید، شبه
ویروس، 22 فایتوپلاسما و باکتری، 23 قارچ و 22 نماتد یاد شده و تصمیم گیری در خصوص سایر بیماری
ها به ارگان های دیگر از جمله سازمان حفظ نباتات محول شده است. این در حالی است که تعداد
بیماری های اشاره شده در استانداردهای مذکور برای نهال برخی از گیاهان به دلیل ماهیت پرعارضه بودن
طبیعی آنها مانند مرکبات، هسته داران و دانه داران، بیشتر از بقیه بوده و برای برخی دیگر شاید تعداد
2 مورد نیز برسد. در استانداردهای مذکور برای تهیه مواد تکثیری باغبانی بر - بیماری های مورد نظر به 4
اساس استانداردهای بین المللی، چهار طبقه تکثیری هسته های اولیه، پیش تکثیر، باغ های مادری و نهال
تعیین شده است. هسته های اولیه سالم و اصیل، عاری از ویروس )و تمام عوامل بیماری زا( بوده و معمولا
حاصل فعالیت های تحقیقاتی به نژادی، معرفی رقم، کشت مریستم و گرمادرمانی برای عاری سازی از عوامل
2 گیاه در اسکرین هاوس نگهداری می شود. - بیماری زا است. در این طبقه معمولا از هر رقم به تعداد 21
هسته های اولیه منبع تامین مواد تکثیری )بذر، پایه، پیوندک، قلمه، ...( برای تکثیر محدودتر در فضای
اسکرین هاوس است که به این طبقه، مواد پیش تکثیر اطلاق می شود. طبقه پیش تکثیر به نوبه خود، مواد
اولیه برای ایجاد باغ های مادری تامین کننده پایه، پیوندک و ... را در صنعت تهیه نهال گواهی شده تامین
می نماید. باغ های مادری با توجه به برخی امکانات یا موانع، ممکن است در فضای باز یا بسته تاسیس شوند
)شکل 8(. در استانداردهای ملی سلامت به شرایط هر کدام از طبقه های مذکور در فرآیند تولید نهال گواهی
شده اشاره شده است.
در بخش عملیاتی، آزمایشگاه سلامت نهال و مواد تکثیری موسسه که آزمایشگاه مرجع کشور در زمینه
بررسی سلامت نهال است، با بهره گیری از پرسنل زبده، روش های مختلف سنتی و پیشرفته را برای ردیابی
تمام عوامل فوق در کشور در قالب دهها پروژه تحقیقاتی، بهینه سازی کرده و توسعه داده و از پروتکل های
مذکور برای استفاده در سطح کلان اجرایی استفاده نموده است )نادرپور، 2834 و b 2831 (. با توجه به
ضرورت بازنگری استانداردهای سلامت نهال، آزمایشگاه مذکور به طور مرتب بیماری های موجود در
کشور را در قالب پروژه های تحقیقاتی و نیز مطالعاتی رصد نموده و آنها را برای استفاده های بهینه تر با
بهر ه گیری از داشته های تحقیقاتی و تجربی تیمی از ارگان های تحقیقاتی و اجرایی کشور به روز می کند.
)الف( )ب(
)ج( )د(
شکل 8( نمونه از طبقات مختلف تکثیری نهال در کشور.
هسته های اولیه موجود در اسکرین هاوس مربوط به بادام در شکل )الف(، باغ مادری دانه دار در شکل
)ج(، باغ مادری پایه رویشی GF677 در شکل )د( و نمونه های از نهالستان استاندارد در شکل )ب( نشان
داده شده است.
چالش های موجود
گواهی سلامت نهال و سایر مواد تکثیری بخش های زراعی و باغبانی در کشور بسیار جوان بوده و از نظر
عملیاتی کمتر از یک دهه از عمر آن سپری می شود؛ بنابراین از نظر زیرساخت های فنی و اجرایی، قابل
مقایسه با سیستم های مشابه در دنیا به ویژه در کشورهای پیشرفته که قدمتی بیشتر از پنجاه سال دارند،
نیست. اما با این وجود، مستندات موجود در موسسه که شاید مجال پرداختن به جزئیات آنها در قالب این
مقاله نگنجد، از شناسایی عوامل بیماری زای گزارش نشده در کشور و ردیابی آلودگی به چندین بیماری
عامل زوال درختان میوه در هسته های اولیه وارد شده برخی از محصولات باغی از کشورهایی که داعیه
پیشکسوت بودن را در زمینه تهیه مواد گیاهی عاری از ویروس دارند، حکایت دارد. این مهم در
خوشبینانه ترین حالت نشانگر توان بالاتر موسسه و آزمایشگاه مرجع آن در ردیابی آلودگی های مذکور است.
یکی از مهمترین چالش های موجود در زمینه گواهی سلامت مواد تکثیری از بعد آزمایشگاهی، نیاز شدید
کشور به برخی از اقلام بیولوژیکی است که متاسفانه در صد بالایی از آنها وارداتی بوده و نه تنها تهیه آنها
برای کشور به ویژه از طریق شرکت های ثالث، گران تمام می شود، بلکه در برخی از شرایط خاص سیاسی،
تامین آنها با مشکلاتی همراه است. به علاوه، برخی از مواد بیولوژیکی تامین شده از منابع خارجی برای
شناسایی همان عوامل در کشور کارایی ندارند )نصراله نژاد و عبادی، 2831 (. خوشبختانه خیز بزرگی در
کشور و در موسسه متبوع برای تهیه بخشی از این مواد در داخل شروع شده و با موفقیت هایی همراه بوده
است که امیدواریم این فعالیت ها که قطعا در میان مدت و طولانی مدت در راستای منافع ملی و منطقه ای
کشور است، با حمایت های بیش از پیش ادامه یابند. از طرف دیگر، ردیابی آلودگی های موجود در مواد
تکثیری نهال نسبت به بذور جنسی به دلیل اهمیت موضوع، نوع روش های مورد استفاده در ردیابی و
پیچیدگی های خاص در ردیابی عوامل بیماری زای متعلق به تاکسون های مختلف میکروبی و حتی نوع گروه
محصولی معمولا چالش برانگیز است. تجربه عملی و تخصص فنی بومی بالاتری برای ردیابی این عوامل
بویژه در نهال نیاز است. بسیاری از پروتکل های گزارش شده در دنیا برای ردیابی عوامل بیماری زا به ویژه
عوامل بیماری زای ویروسی و ویروئیدی برای جدایه های همان عوامل به دلیل جهش های موجود در ساختار
ژنومی قابل استفاده نبوده و طراحی ابزار بیولوژیکی جدید برای ردیابی جدایه های کشور ضروری است
.) )نادرپور، 2831
فقدان یا کمبود شرکت های دانش بنیان و کلینیک های گیاهپزشکی فعال در زمینه ارزیابی سلامت مواد
تکثیری که دارای توان بالای فنی و تجهیزاتی در ردیابی عوامل بیماری زای موجود در استانداردهای ملی
سلامت باشند، چالش دیگری است که سیستم گواهی نهال کشور با آن مواجه است. بدیهی است که
موسسه هم از نظر قانونی )ماده 27 آئین نامه اجرائی قانون(، هم از نظر تعهد ملی برای حمایت از بخش
خصوصی و هم به دلیل کثرت سالیانه تعداد نهال تولیدی در کشور )بالغ بر بیست میلیون نهال رسمی در
شرایط فعلی( نیازمند واگذاری ارزیابی سلامت نهال به بخش خصوصی با حفظ نظارت عالیه است به
شرطی که زیر ساخت های لازم فوق در این بخش مهیا باشند. تعداد زیادی از کلینیک های گیاهپزشکی از
امکانات آزمایشگاهی و توان پرسنلی لازم برای ردیابی آلودگی در نهال برخوردار نیستند. شاید در هنگام
آماردهی، تعداد این کلینیک ها به حدی زیاد باشد که واقعا دل هر انسان منصفی را به دلیل پراکنده بودن
امکانات و پرسنل، برای رسیدن به اهداف عالی تر، به درد آورد، اما واقعیت این است که متاسفانه تعداد
کلینیک های گیاهپزشکی که در عمل توان انجام امور فنی مرتبط را داشته باشند، شاید به تعداد انگشتان یک
دست نیز نرسد.
سیستم های تولید نهال گواهی شده، زیر ساخت های اساسی تر دیگری نیاز دارد که از جمله مهمترین آنها که
قبلا نیز به آنها اشاره شد، وجود طبقات تکثیری سالم و اصیل )هسته های اولیه، پیش تکثیر و باغ ها مادری(
رسمی برای تهیه مواد تکثیری مانند پایه، پیوندک، قلمه و ... در تهیه نهال گواهی شده است که به نوبه خود
یکی از بزرگترین چالش ها در سیستم تولید نهال گواهی شده محسوب می شود. خوشبختانه شرایط
عمومی و اختصاصی لازم برای احداث و نگهداری چنین زیرساخت هایی در دستورالعمل ها و استانداردهای
ملی توصیف شده و برای برخی محصولات )هر چند در مقیاس کم( مانند دانه داران، هسته داران و مرکبات
نیز تاسیس شده یا در شرف بهره برداری هستند. بنابراین برای نیل به گواهی نهال و استفاده از نهال
گواهی شده برای توسعه باغبانی مدرن و گذر از باغبانی سنتی به صنعتی در کشور، استفاده از مواد تکثیری
از چنین منابعی بسیار لازم و ضروری است. با برنامه ریزی های انجام شده در موسسه و کشور،
سازوکارهای لازم برای نیل به این هدف مهم در راستای افزایش چنین زیرساخت هایی هم در مورد
گروههای محصولی فوق و هم در مورد سایر محصولات باغبانی در حال برنامه ریزی است.
رغبت به ایجاد تغییرات بنیادین در صنعت باغبانی، پذیرش کاستی های موجود، توانایی ریسک پذیری،
افزایش اطلاعات فنی و حقوقی مرتبط و بالاخره فرهنگ سازی/بهبود فرهنگ باغداری هم از طرف
مسئولان و هم از طرف فعالان بخش باغبانی شاید مهمترین چالش موجود برای گذر از باغداری سنتی به
صنعتی باشد. گام هایی که تاکنون در این مسیر برداشته شده است، ناکافی هستند. هنوز در مورد ضرورت
تولید و استفاده از نهال گواهی شده فرهنگ سازی کافی انجام نشده است. هنوز بسیاری از تولید کنندگان
کشور و حتی باغداران سرشناس به نقش نهال گواهی شده در توسعه باغداری صنعتی، آگاهی کافی پیدا
نکرده اند. تعداد قابل توجهی از تولید کنندگان و استفاده کنندگان نهال رسمی کشور و حتی کارشناسان
رسمی دادگستری از قانون ثبت ارقام گیاهی و کنترل و گواهی بذر و نهال که ضامن حمایت از حقوق
قانونی مرتبط با بذر، نهال و سایر مواد تکثیری است، آگاهی کافی ندارند. به جرات می توان اظهار داشت که
هنوز در بخشی از بدنه کارشناسی و فنی وزارت متبوع، بنا به دلایل غیر فنی، اعتقاد لازم در مورد ضرورت
تولید و استفاده از نهال گواهی شده وجود ندارد.... اما واقعیت این است که مادامی که بازده اقتصادی،
فعالیت هدفمند در صنعت باغبانی، رقابت سالم و سازنده، تفکر اشتغال زایی و ... در احداث باغ های میوه
مدنظر نبوده و صرفا با اتکا به داشته های موجود و عدم استفاده همزمان از یافته های سایر کشورها به توسعه
باغ ها میوه مبادرت شود، قطعا تا گذر از سنت به صنعت در این حرفه فاصله ها بیشتر و بیشتر هم خواهد
بود که این قانون طبیعت است....
نتیجه گیری نهایی
بحثی که با فعالان بخش باغبانی کشور و مسئولان امر به اشتراک گذاشته شد، مروری بود بر اهمیت تولید و
استفاده از نهال گواهی شده برای گذر از باغبانی سنتی کم در آمد، بدون صرفه اقتصادی، بدون امکان رقابت
یا مولد رقابت ناسالم و مایوس کننده به باغبانی صنعتی دارای بازده اقتصادی منطقی و رقابتی سالم و
اشتغال زا درکشور. به علاوه به زیرساخت های حقوقی ایجاد شده و فنی در حال پیشرفت، که جزء لاینفک
ماهیت توسعه در کشورهای در حال پیشرفت است، اشاره شد. چالش هایی که حاصل سال ها تجربه
اجرایی و تحقیقاتی در زمینه گواهی سلامت نهال هستند، در این مقاله به بحث کشیده شدند که شاید کمتر
در مجامع علمی- اجرائی به آنها اشاره شده است. اعتقاد بر این است که کشورمان ظرفیت های لازم از نظر
فنی برای تبدیل شدن به قطب اقتصادی تولید و گواهی نهال را حداقل در منطقه دارد. تولید نهال
گواهی شده یا طبقات بالاتر تکثیری )هسته های اولیه، پیش تکثیر، پایه، پیوندک و ...( برای مصارف داخلی
در راستای احداث باغ ها صنعتی، صادرات نهال گواهی شده و یافته های تحقیقاتی و اجرایی به کشورهای
منطقه و بالاخره تبدیل شدن به قطب علمی و فنی برای صدور گواهی سلامت به مواد تکثیری این کشورها،
افق روشنی است که زیاد هم بعید به نظر نمی رسد. امید است که در نگارش آتی شاهد مرتفع شدن حداقل
بخشی از موانع فوق بر سر راه تولید و استفاده از نهال گواهی شده باشیم، انشاا
